İbn Haldun

[İng. Ibn Khaldun ] [Fr. Ibn Khaldoun ] [Alm. Ibn Chaldun ]   .Ar] بن خلدون ]

1332-1406 yılları arasında yaşamış, Tunus doğumlu Arap tarihçi, düşünür ve siyasetçi-bürokrat.

Yaşamı ve Eserleri. İbn Haldun’un kökeni, Hadramut’taki Yemen Arapları’ndan Vâil bin Hucr’a uzanan, daha sonra Endülüs Emevîleri döneminde önce Hâlid bin Osman önderliğinde Carmona’ya, sonra Sevilla’ya yerleşmiş, Endülüs’te İslâm Medeniyeti gerilemeye başladıktan sonra Tunus’a göçmüş Benu Haldun (Haldunoğulları, Haldungiller) adıyla tanınan bir aileye dayanmaktadır. Köklerinin dayandığı bu aile, devlet işlerinde yer almış, tanınan ve içinde çoğunlukla iyi eğitimli insanlara rastlanan bir ailedir. Büyüme ve ergenlik döneminden itibaren ilim öğrenmeye düşkün olduğunu ve bunun için ilim dersleri ve meclisleri arasında dolanıp durduğunu anlatan İbn Haldun, öğrenim sürecinin veba salgınıyla ağır bir darbe yediğini, aile büyüklerinin ve hocalarının önemli çoğunluğunun bu salgında öldüğünü belirttikten sonra; 3 yıl boyunca birlikte çalıştığı hocası el-Abillî’nin de dönemin Sultanı Ebû ‘İnân tarafından çağrılmasıyla ilim öğrenme çalışmalarına uzun sayılacak bir aranın girdiğini söylemiştir.

İbn Haldun’un siyaset hayatındaki deneyimleri, bir hükümdar lehinde propaganda yapma, propagandasını yaptığı hükümdara iktidarından sonra da görev aldığı alan(lar)da yardımcı olma, anlaşmazlık içinde olan devlet ya da yönetimler için arabuluculuk (çağımızda, diplomasi) biçiminde özetlenebilir. İbn Haldun’un Mısır’a yerleşmesinden sonra Mağrib ile bağlantısını koparmadığına dikkat çeken Walter Joseph Fischel, onun özellikle Mısır ve Kuzeybatı Afrika arasındaki diplomatik ilişkilerde, hediye değişimlerinde ve Mısır’dan geçen önemli kişilerin karşılanmasında ve ağırlanmasında bir danışman olarak yararlı olduğunu söylemiştir. 1374-1378 arasındaki 4 yılı İbn Selâme kalesinde siyasetten ve siyasetin getirdiği her türlü işten uzak olarak, ilim çalışmaları ile geçiren İbn Haldun, Kitâbu’l-İber’i bu kalede yazmaya başladığını ve bu eserine bir giriş olarak tasarladığı Mukaddime’yi de yine burada kaldığı sırada bitirdiğini ifade etmiştir. İbn Haldun’un, özellikle Mukaddime’de, az önce özetlenen siyasal-bürokratik deneyimlerden elde edilen deneyimden ve yaptığı gözlemlerden geniş ölçüde beslendiği ileri sürülebilir.

Franz Rosenthal’a göre, İbn Haldun’un kendisini Endülüs Medeniyeti’ne ait olarak görmesi, onun Kuzey Afrika’daki siyasal makamlarda aldığı görevleri bir “memuriyet”, bir “iş”, emrinde çalıştığı hükümdarları da birer “işveren” olarak görmesine; siyasetle en yoğun biçimde meşgul olduğu dönemlerde bile gözlediği tarih ve toplum olaylarına dışarıdan, yani tarafsız/nesnel bir gözle bakabilmesine, özetle, Mukaddime gibi bir eseri yazabilmesine yol açmıştır.

Düşüncesi. Mukaddime’de göze çarpan düşünce ürünleri, insan-toplum bilimleri açısından bakıldığında, oldukça çok yönlü ve çeşitlidir: Mukaddime’de tarih ilminin erdemi, yararları, tarihte izlenen yöntemlerin çözümlenmesi ve tarihçilerin hataya düştükleri konular, daha sonra umrân ve mülk, hükümdarlık, geçinme, kazanç, sanatların (daha çok, ekonomi etkinliklerini oluşturan zenaatlar kastedilmektedir) nedenleri ve ilkeleri, ilimler ve öğretimi, yani umrânın özüne ait yasalar, oldukça detaylı ele alınmıştır.

İbn Haldun’un altı bölüme ayırarak incelediği insan toplumları ve medeniyetleri-kendi ifadesiyle umranları- ile ilgili olarak kendi çağına ilişkin hemen hiçbir boyutu göz ardı etmemiş olması, “ansiklopedik detay” yönlü yakıştırmaya bir dayanak oluşturabilir. Mukaddime’yi “umran ilmi”ni incelemeye ayıran İbn Haldun’un, umran kavramına yüklediği anlamlardan birinin “tarihe yardımcı olacak, onun kuramsal zeminini oluşturacak bir ilim”, günümüzdeki kavrayışla, bir tür “sosyal bilim felsefesi” olduğu ileri sürülebilir; çünkü umran ilmi, insan doğasını başlangıç noktası olarak kabul etmiş, bu noktadan hareketle toplumların ortaya çıkışlarına ve yaşamalarına olanak sağlaması bakımından uygun ya da uygunsuz coğrafyayı, doğal ortamın insana çeşitli etkilerini, kırdaki ve kentteki yaşam tarzları ve bu yaşam tarzlarıyla ortaya çıkan kültür ve medeniyet yapılarını, ekonomiyi, ilimleri, kısacası, bir bütün olarak toplumsal varlık alanını incelemiştir.

Tarihi üzerinde çalışmaya değer bir bilgi alanı olarak görmesi dolayısıyla yalnızca İslâm tarihçilerinden değil, kendisini önceleyen tüm İslâm düşünürlerinden de ayrılan İbn Haldun, yeni bir açıklama ve akıl yürütme yöntemiyle tarih yazmak istemesiyle ve bunun için kendi kişisel deneyimlerinden, gözlemlerinden ve çalışmalarından da beslenmesiyle, aynı zamanda bir toplum felsefesi kurmaya da yönelmiştir. Mukaddime, toplumsal olguları anlama ve açıklama, tarihi anlama, eleştirel süzgeçten geçirme ve çözümleme hakkında daha önce örneğine rastlanmamış yeni bir sistem öneren, bu yüzden de özgünlüğü dikkate değer bir yapıttır. Mukaddime’nin tüm bu özelliklerinden hareketle, İbn Haldun için sıklıkla “tarih felsefesinin öncüsü” gibi yorumlar yapılmıştır.

KAYNAKÇA

Arslan, Ahmet. İbn-i Haldun, Ankara: Vadi Yay., 2002.

Chapra, M. Umer. “İbn Haldûn’un Gelişme Teorisi Günümüz İslâm Dünyasının Düşük Performansını İzahta Yardımcı Olur mu?”, s. 205-243. İng. çev. Tahsin Özcan, İslâm Araştırmaları Dergisi 16 (İbn Haldûn Özel Sayısı II), İstanbul: İSAM Yay., 2006.

Enan, Muhammed Abdullah. Ibn Khaldun: His Life And Work, yay. haz. Nusret Ali Nasri, Yeni Delhi: Prince Offset Yay, 1984.

Fischel, Walter Joseph. “Ibn Khaldûn’s Activities In Mamlûk Egypt (1382- 1406)”, s. 103-124. Semitic and Oriental Studies Presented to William Popper, Berkeley: University of California Press, 1951.

Hassan, Ümit.   İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi, İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yay. (2. Baskı), 1998.

Ibn Khaldûn. The Muqaddimah I-II-III, çev. Franz Rosenthal, New York: Routledge&Kegan Paul, 1958.

İbn Haldun. Bilim ile Siyaset Arasında Hatıralar (Et-Tâ’rîf bî-İbn Haldun ve Rıhletuhu Garben ve Şarken). Çev. Vecdi Akyüz, İstanbul: Dergâh Yay., 2004.

İbn Haldun. Mukaddime I-II. Çev. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 2005.

Rosenthal, Franz. “Translator’s Introduction”, Muqaddimah I içinde, çev. F. Rosenthal, New York: Routledge&Kegan Paul, s. xxix-cxv., 1958.

Şenol, Hüseyin Fırat. İbn Haldun’da Tarih ve Umran Sorunu (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, 2009.

Togan, Zeki Velidî. “İbn Haldun Nazarında İslâm Hükümetlerinin İstikbali”, s. 733-743. Bilgi Mecmuası sayı 7. İstanbul (yayınevi belirtilmemiş), 1914.

Ülken, Hilmi Ziya ve Ziyaettin Fahri Fındıkoğlu. İbni Haldun, İstanbul: Kanaat Yay., 1940.

Yazar : Hüseyin Fırat Şenol (Anadolu Üniversitesi)