kategorik önerme
[Alm. Kategorischer Satz ] [Fr. proposition catégorique ] [İng. categorical proposition ] [Es. Tr. mutlak kaziye ]
Niceliği açısından tümel veya tikel, niteliği açısından olumlu veya olumsuz olabilen ve özne, yüklem ve kopula/koşaç’tan (-dır) oluşan sözel yapılara verilen isim. Sözgelimi, “Bütün insanlar ölümlüdür.” kategorik önermesi özne (insan), yüklem (ölümlü) ve koşaçtan (-dır) oluşmaktadır. Ayrıca bu önerme nicelik açısından tümel, nitelik açısından ise olumludur.
Kategorik önermeler tümel olumlu, tümel olumsuz, tikel olumlu ve tikel olumsuz olmak üzere dört türdür. Tümel olumlu bir önermede özne yükleme tam olarak dağıtılmışken yüklem özneye tam olarak dağıtılmamıştır. Tümel olumsuz bir önermede ise özne ve yüklem birbirine tam olarak dağıtılmış durumdadır. Örneğin “Bütün kediler sevimlidir” tümel olumlu önermesinde öznenin tamamından bahsedilmektedir ancak “sevimli olma” yüklemi sadece “kediler”e özgü olmadığından tam olarak dağıtılmış değildir. “Hiçbir insan kanatlı değildir” tümel olumsuz önermesinin verdiği yargıyı kavramak ancak hem “insan”ın hem de “kanatlı olma”nın tümüyle değerlendirilmesi ile mümkündür ki bu durum özne ve yüklemin birbirine göre tam olarak dağıtılmış olduğu anlamına gelir. Nicelik bakımından özne ve yüklem arasında kısmi bir bağ ile kurulan tikel kategorik önermelerin olumlu olanlarında özne ve yüklem birbirine göre tam olarak dağıtılmamışken (“Bazı gözlükler madenidir” örneğinde olduğu gibi “madeni olma” sadece gözlüklere ait bir özellik değildir.) olumsuz olanlarında ise özne yükleme göre tam olarak dağıtılmamışken yüklem özneye göre tam olarak dağıtılmıştır. Örneğin, “Bazı insanlar azimli değildir” önermesinin verdiği yargıyı kavramak “azimli olma”nın bütünüyle kavranmış olmasını gerektirir.
KAYNAKÇA
Grünberg, Teo & Onart, Adnan. Mantık Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976.
Ural, Şafak. Temel Mantık, İstanbul: Çantay Yayınları, 2017, 4. Baskı.
Yüksel, Y. Gelenekselden Moderne Mantıkta Önermeler ve Doğruluk Değerleri, İstanbul: Akademi Titiz Yayınları, 2017.
Yazar : İbrahim H. ÇETRES (Mardin Artuklu Üniversitesi)