iyi oluş

[Tr. Alt. esenlik, refah ] [Alm. Wohlbefinden ] [Fr. bien-être ] [İng. well-being / wellbeing ]

“İyi oluş” felsefede çoğunlukla, belirli bir kişi için özsel olarak iyi olanı, onun araçsal olmayan şekilde menfaatine olanı belirten bir kavramdır. Onun genel olarak, bir kişi zarar gördüğünde azalan, kişiye yarar sağlandığında artan; kişisel-çıkarını arttırmaya çalışan kişinin kendinde, özgeci kişinin başkalarında arttırmaya çalıştığı; birinin hayatının kalitesi hakkında düşündüğümüzde aklımızda olabilen; sevdiklerimizde artmasını dilediğimiz; bir kişiyi ödüllendirmek veya cezalandırmak istediğimizde etkilemek istediğimiz bir tür iyiye ya da değere gönderme yapmak için kullanıldığı söylenebilir. Bir kişinin iyi oluşunun onun menfaatine bir şey gerçekleştiğinde arttığı; bu durumda onun iyi oluş düzeyinin yüksek olduğu, daha iyi durumda (İng. better off) ya da iyi olduğu (İng. well off) söylenir. Bir kişinin iyi oluşunun o zarar gördüğünde azaldığı; bu durumda onun iyi oluş düzeyinin düşük olduğu, daha kötü durumda (İng. worse off) ya da kötü olduğu (İng. badly off) söylenir. Böyle bir durum “kötü oluş” (İng. ill-being; ill-faring) olarak da adlandırılır.

Onunla aynı şeyi ifade etmek için çoğunlukla refah (İng. welfare), kişisel iyi (İng. personal good), kişisel çıkar (İng. self-interest), hayat kalitesi (İng. quality of life) ve —tartışmalı olsa da— uzun vadeli çıkarla ilgili değer (İng. prudential value) gibi terimler de kullanılır.

“İyi oluş” kavramının kendisi bazı felsefeciler tarafından farklı gerekçelerle soru konusu edilmiştir. G. E. Moore Principia Ethica’da “benim kendi iyim” (İng. my own good) fikrinin bir anlamı olmadığını iddia etmiş ve “-için iyi” (İng. good for) düşüncesinin kendisine karşı çıkmıştır. Shelly Kagan, T. M. Scanlon ve Stephen M. Campbell gibi bazı felsefeciler ise felsefe literatüründe yer alan “iyi oluş” diye tek bir kavramın olup olmadığını tartışmaya açmıştır.

“İyi oluş” bir insanın hayatı için kullanıldığında, ahlaken iyi hayat, estetik olarak iyi hayat gibi değerlendirmelerden farklı olarak kişi için iyi olan, onun menfaatine olan, kişinin çıkarı açısından iyi olan hayatı belirtmek için kullanılır. Bir kişinin iyi olan bir hayatı olduğunu söylemek, onun ahlaken, estetik vd. başka yönlerden değil, kendi menfaati bakımından iyi bir hayatı olduğunu söylemek demektir. Bu anlamıyla “iyi oluş”un “mutluluk” ya da “iyi hayat”la gönderme yapılan anlam yükünü taşıdığı düşünülebilirse de, o her iki kavramdan en azından kavramsal olarak farklıdır. Teorik olarak bir kişinin bir zihin durumu olarak mutlu olmadan da iyi olabileceği ya da mutlu olsa da iyi olmayabileceği düşünülebilir. Yine iyi olan bir hayat ile iyi hayat farklı olabilir. Bir kişinin iyi olan bir hayatı olsa da, yani o kendi menfaati açısından iyi bir hayat yaşıyor olsa da, ahlaki, estetik vb. diğer her şey göz önüne alındığında yine de iyi bir hayat yaşamıyor olabilir.

“İyi oluş” kendi başına önemli olsa da, o özellikle ahlak ve siyaset felsefesi açısından önem taşır. Benci teoriler, faydacılık vb. gibi ahlak felsefesindeki sonuççu teoriler, ahlaki doğruluk ile iyi oluşu birbirine bağlar ve çoğunlukla ahlaken doğruluğu, iyi oluşu en yükseğe çıkartan eylem ya da kural olarak görür. Bunun dışında, akla yatkın iki davranış ilkesi olan yarar ve zarar vermeme ilkeleri bize, başkalarına fayda sağlamayı, yani onların iyi oluşlarını arttırmayı ve başkalarına zarar vermemeyi, yani onların iyi oluşlarını azaltmamayı önerir. Adalet ilkeleri de genellikle bizi iyi oluşu hak etmeye göre dağıtmaya davet eder. Kavram hayvan iyi oluşu, çocuk iyi oluşu, engellik ile iyi oluş, gelecek kuşakların iyi oluşu vb. gibi tartışmalar bağlamında ahlak felsefesinin uygulamalı kısmında da önem taşımaktadır.

Neyin nihai olarak, araçsal olmayan şekilde kişi için iyi olduğu, yani neyin özsel olarak bir kişinin iyi oluşunu meydana getirdiği sorusuyla ilgili felsefe tarihinde birçok teori bulunmaktadır. Onların öznel ve nesnel vb. gibi farklı sınıflandırılmaları olsa ve onların nasıl sınıflandırılacağı konusunda tartışma devam etse de bu teorilerin en iyi bilinen sınıflandırması Derek Parfit tarafından yapılmıştır. Parfit, biri için en iyi olanın, kişinin en fazla menfaatine olanın ya da kişinin hayatını onun için iyiye götürenin ne olduğu sorusunu sorarak, bu sorunun cevabıyla ilgili üç tür teorinin bulunduğunu belirtmiştir. Ona göre, her birinin farklı versiyonları bulunan bu teoriler, biri için en iyi olanın ona en fazla haz veren olduğunu ileri süren hazcı teori (İng. hedonistic theory); biri için en iyi olanın, onun arzularını tatmin etmesi olduğunu iddia eden arzu-tatmini teorisi (İng. desire-fulfilment theory) ve biri için bazı belirli —kabiliyetlerini geliştirmesi, bilgi vb. gibi— iyilerin ve —sadistçe haz, aldanıyor olmak vb. gibi— kötülerin olduğunu savunan nesnel liste teorisidir (İng. objective list theory). Haybron, Parfit’in sınıflandırmasına, iyi oluşun kişinin sahici olarak mutlu olması olduğunu ileri süren sahici mutluluk teorilerini (İng. authentic happiness theories) ve kişinin iyi oluşunun onun doğasını-gerçekleştirmesinden meydana geldiğini iddia eden eudaimoniacı teorileri (İng. eudaimonistic theories) de ekleyerek beşli bir sınıflandırma yapar.

KAYNAKÇA

Crisp, Roger. “Well-Being”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2017 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/fall2017/entries/well-being/>.

Feldman, Fred. Pleasure and The Good Life. Oxford: Clarendon Press, 2004.

Fletcher, Guy. The Philosophy of Well-Being: An Introduction. London: Routledge, 2016.

Fletcher, Guy (ed.). The Routledge Handbook of Philosophy of Well-Being. Oxon & New York: Routledge, 2016.

Haybron, Daniel M. The Pursuit of Unhappiness: The Elusive Psychology of Well-Being. New York: Oxford University Press, 2008.

Heathwood, Christopher. “Welfare”. The Routledge Companion to Ethics. Ed. John Skorupski, 645-655. London & New York: Routledge, 2010.

Hooker, Brad. “The Elements of Well-Being”, Journal of Practical Ethics 3/1 (2015): 15-35.

Parfit, Derek. Reasons and Persons. Oxford: Oxford University Press, 1984.

Rodogno, Raffaele. “Prudential value or well-being”. Handbook of Value. Ed. Tobias Brosch ve David Sander, 287-311. New York: Oxford University Press, 2016.

Tiberius, Valerie. “Prudential Value”. The Oxford Handbook of Value Theory. Ed. Iwao Hirose ve Jonas Olson, 159-174. New York: Oxford University Press, 2015.

Yazar : Murad OMAY (İstanbul Üniversitesi)