ahlak

[İng. morality, morals] [Fr. morale]  [Alm. Moral] >> Türkçeye Arapçadan gelmedir; genel sözlük anlamıyla Ar. hulk (huy, tabiat, yaradılış) kelimesinin çoğuludur.

Genel Tanımı:

1- İnsani niyetlerin, kararların ve eylemlerin doğru ve yanlış, iyi ve kötü olarak belirlenmesini sağlayan ilkeler bütünü.

2- Toplumsal olarak belirlenmiş ve uyulması gerektiği kabul edilen kurallar ve değerler kümesi

3- Topluma bağlı olarak veya olmadan kişinin kendi kendine belirleyip uyduğu eylem kuralları ya da görüşler sistemi.

4- Ahlak, tarihi bir döneme, coğrafyaya veya topluma bağlı olarak geliştiği öngörülen yaşama pratiklerinin insanlar tarafından içselleştirilmiş hali olabileceği gibi, bu koşulların hiçbiri tarafından belirlenmediği düşünülen aşkın bir davranış kuralları bütünü olarak da görülebilir. Daha çok dini ahlak anlayışları görece değil de böylesi genel geçer bir temele dayandıklarını iddia etmektedirler.

Ahlak ve Etik. Ahlak ve etik arasında, felsefeciler dışında, günlük kullanımda, yazılı ve sözlü ortamlarda pek fark güdülmediği göze çarpmaktadır. Oysa önemli farklar vardır. Bu karışıklığın daha en başta, batı dillerinde kullanılan moral kelimesinin, Latincede Cicero tarafından Yunanca etik kelimesine karşılık vermek üzere türetilmesinden ileri geldiği düşünülebilir. Türkçedeki karışıklığa ayrıca katkı sağlayan şeylerden biri de kelimenin köken olarak Arapçadan gelmesiyle ilgilidir. Arapçada huy, tabiat, yaradılış gibi anlamlardan türeyen sözcük, aslında Yunanca’daki karakter anlamına gelen 'ethos' kelimesinden türeyen etik’i daha çok çağrıştırır. Oysa modern batı dillerinde kullanılan moral ya da moralite gibi kavramlar Latince gelenek anlamına gelen ‘mos’ kelimesinden türemiştir. Bu kavramların günlük dilde birbirleri yerine kullanımlarındaki yanlışlıklar, yabancı dillerde de mevcuttur.

Öte yandan ahlak, tıpkı ahlaklı ve ahlaksız kullanımında görüldüğü gibi daha çok bireysel, kişisel çağrışımlar taşımakla beraber; etik, toplumsal sistemle ve dışsal normlarla daha yakından ilgilidir. Felsefe terminolojisi açısından ise etik, ahlak değil ahlak felsefesi anlamına gelir.

Diğer bağlantılı kavramlar. Ahlak kavramıyla bağlantılı olarak kullanımında Türkçe karşılıklarının yerleşik olmadığı veya çoğunlukla karıştırıldığı diğer bazı kavramlar ise batı dillerindeki amoralite, immoralite ve non-moralite ifadeleridir. Çoğunlukla sıfat halleriyle ve günlük dilde birbirlerinin yerine geçecek şekilde kullanıldıkları görülür. Akademik kullanımları da karışıklık konusunda bundan geri kalmaz. Kısaca sıfat halleriyle tanımlayacak olursak:

-İmmoral [Tr. Alt. ahlaksız; töretanımaz] [İng. immoral] [Fr. immoral(e)] [Alm. immoralisch, unmoralisch; unsittlich] [Es. T. gayri-âhlaki]: Ahlaki ilke ve yasalara karşı olan, bunlarla uyuşmayan veya ihlal eden, ahlaksız, kötücül, edebe aykırı anlamlarında kullanılır. Felsefede ahlaki yargılar veya eylemler açısından yanlış ve kötü olana işaret eder.

- Amoral [İng. amoral] [Fr. amoral(e)] [Alm. amoralisch] [Es. T. lâ-âhlaki]

Felsefede ahlakla ilişiği olmayan, ahlaki iyi veya kötü denilebilecek şey içermeyen, ahlak alanına girmeyen, ahlakın konusu olmayan anlamında kullanılır. Örneğin, fizik ve kimya gibi doğa bilimleri veya matematik kendi işleyişleri ve ilkeleri açısından ahlakla ilgisizdirler. Bunlar hakkında ahlaki bir yargı vermek anlamlı değildir. Amoralizm ifadesi, TDK sözlüğünde töre dışıcılık ifadesiyle karşılanmaktadır. Ancak töre dışı karşılığı olarak örneğin ahlak dışı da denmektedir. Ahlak dışı ise, ahlak alanının dışında olma anlamında değil, yine bir tür ahlaksızlık durumu olarak tanımlanmaktadır. Buradan çıkan sonuç, günlük dilde sözcüğün hem ahlaksız hem de ahlaki olanla ilgisiz anlamına gelecek şekilde kullanıldığıdır. Felsefe açısında ikinci anlam geçerlidir.

Öte yandan non-moral ifadesi de anlam bakımından amoral’e fazlasıyla benzemektedir. Genel olarak da onun ahlaki kategorilerin dışında kalma anlamıyla aynı anlama gelecek şekilde kullanılır. Türkçe sözlükte bu sözcüğe yönelik bir tanımlama veya karşılık mevcut değildir. Öte yandan benzer çağrışımları olan Nietzche’nin außermoralischen teriminin çoğu kez İngilizceye non-moral, Fransızcaya ise extra-moral karşılığıyla çevrildiği görülür. Bu bağlamda, Türkçe’deki anlam yükü de göz önünde bulundurularak non-moral sözcüğüne belki ahlak-ötesi karşılığının verilmesi önerilebilir.

KAYNAKÇA

Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü, İnkılap Kitabevi, 4. Bs., 1988.

Ertuğrul, İsmail Fenni. Lûgatçe-i Felsefe, Çizgi Kitabevi, 2015.

Lee, Harold N. "Morals, Morality, and Ethics: Suggested Terminology". International Journal of Ethics. Jul., 1928, Vol. 38, No. 4 (Jul., 1928): 450- 466. 

Türk Dil Kurumu Sözlükleri çevrimiçi kaynak: https://sozluk.gov.tr/Diğer bağlantılı kavramlar.

Yazar : Gökhan Murteza (Kırklareli Üniversitesi)