arkhe

 [Tr. Alt. arke ] [İng. Arche ] [Fr. Arkhè] [Alm. Archē] [Yun. ἀρχή]

“İlk,” “ilke,” “başlangıç,” “köken,” “dayanak,” “kaynak” ve “zemin” anlamlarına gelen, Batı felsefesi tarihinde özellikle kadim Yunan düşüncesinde kullanılan en önemli kavramlarından biri.

1-(Yunan kozmogonisinde) terim, Homeros ve Hesiodos’un Ὠκεανός (Ōkeanos) ile χάος’una (khaos) kadar geri götürülmektedir.

2-(Sokrates / Platon Öncesinde) Sözcüğü felsefi anlamda ilk kullanın, günümüze ulaşan açık bir fragman bulunmasa da, Thales olduğu kabul edilir. Bu minvalde arkhe arayışının, doğadaki, evrendeki çokluk ve çeşitliliği anlama ve açıklama çabasının neticesinde ortaya çıkmış olduğu, özellikle de Sokrates / Platon öncesi filozoflar tarafından Antik Yunan felsefesinin başlangıcını imlemek için vazgeçilmez bir kavram olduğu kabul edilir. Genel literatüre göre, söz konusu filozoflar arkhe’yi doğayı aşacak tarzda değil de, doğa içinde izlerinin yakalanabilmesi anlamında sınanabilir, gözlemlenebilir, akıl yürütmelerle ulaşılabilir bir fikir olarak açıklama gayretindedirler. Bu çerçevede çeşitlenen anlayışlar, tek bir arkhe kabul etmeleri bakımından “monist,” birden fazla arkhe kabul etmeleri bakımından “plüralist” kabul edilir.

Tek bir arkhe anlayışından yana olan yaklaşımlar:

 -Thales: “Var olan her şeyin arkhe’si “su”dur” görüşüyle sözcüğü, her şeyin kendisinden meydana geldiği ve yine kendisine döneceği “ilk(e),” “kaynak,” “köken” anlamlarında kullanır. Aynı zamanda doğayı, evreni maddi bir ilkeyle açıklamaya çalışması bakımından arkhe’nin “ana madde” olarak anılmasında da etkili olmuştur.

 -Anaksimandros: Arkhe’yi apeirōn (ἄπειρον / sınırsız)” olarak tanımlar.

 -Anaksimenes: Hava (ἀήρ / aēr) olduğunu söyler.

 -Pythagoras: Sayı (ἀριθμός / arithmos) olduğunu ileri sürmüştür.

 -Herekleitos: Benzer bir sorgulamayı kalıcılık ve değişim problemini çözmede kullanır, arkhe’yi “ateş” (πῦρ / pur) olarak kabul ettiği düşünülür.

Kendilerinden önceki düşünürlerin tek bir arkhe yaklaşımlarından farklı olarak çoklu arkhe görüşüne sahip olanlar:

 -Empedokles: “Hava, toprak, ateş ve su” olarak dört arkhe öne sürer.

 -Anaksagoras: “Sonsuz sayıda tohum” diyerek arkhelerin sayısının bilinemeyeceğini öne sürer.

 -Demokritos: Atom’u (ἄτομος / atomos - bölünemeyen) arkhe olarak kabul etmiştir. Konu Aristoteles’in Metafizik adlı eserinde ayrıntılı bir biçimde irdelenir ve günümüzdeki araştırmalar çoğunlukla bu irdelemeyi esas kabul eder.

3-(Aristoteles) Terimi, kendi “varlık” (οὐσία / ousia) anlayışı çerçevesinde ve özellikle de “dört neden” düşüncesi ekseninde yeniden ele alır ve kendinden önceki geleneğin hem önemli bir aktarıcısı hem de eleştirmeni olarak karşımıza çıkar. Metafizik ve Fizik adlı eserlerinde terimin ayrıntılı bir analizini yapmıştır.

KAYNAKÇA

Adam, James. Antik Yunan’ın Din Öğretmenleri, Çeviren Özgüç Orhan, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.

Aristoteles. Fizik, Çeviren Saffet Babür, İstanbul: YKY, 2019.

Aristoteles. Metafizik, Çeviren Gurur Sev, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2018.

Peters, Francis, E. Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü, Çeviren ve Hazırlayan Hakkı Hünler, İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2004.

Yazar : Ayşe Gül ÇIVGIN (Bartın Üniversitesi)