Bachelard, Gaston
20. yüzyıl Fransız filozofu, epistemolog, edebiyat eleştirmeni (1884-1962).
Yaşamı. Gaston Louis Pierre Bachelard, 27 Haziran 1884’te Fransa’nın Champagne bölgesinde yer alan Bar-sur-Aube’da doğar. Bir süre posta teşkilatlarında görev aldıktan sonra 1912’de matematik öğrenimini tamamlayıp 1914’te Jeanne Rossi adında bir öğretmenle evlenir. I. Dünya Savaşı başlayınca orduya katılır. 1919’da memleketinde fizik ve kimya öğretmenliği yapmaya başlar. 1920’de eşinin âni ölümü üzerine kızı Suzanne’la bir başına kalır; bir daha evlenmez. 1922’de felsefe, 1927’de edebiyat doktorasını tamamlar. Abel Rey danışmanlığında hazırladığı temel tezi Essai sur la connaissance approchée (Yaklaşık Bilgi Üzerine Deneme) ile Léon Brunschvicg’in danışmanlığını yaptığı tamamlama tezi Etude sur l'évolution d'un problème de physique: la propagation thermique dans les solides (Bir Fizik Probleminin Evrimine Dair Deneme: Katılarda Isı Yayılımı) 1927’de yayımlanır. 1930’da Dijon Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde felsefe profesörlüğü yapmaya başlar, 1940’ta ise Paris-Sorbonne Bilimler Tarihi ve Felsefesi kürsüsünü Abel Rey’den devralır ve Bilimler Tarihi Enstitüsü’nün başına geçer. Emekli olduğunda enstitüyü gözde öğrencisi Georges Cangui̇lhem’e bırakır. 1960’ta Légion d’honneur’e, 1961’de Grand prix national des lettres’e layık görülür. Ülserden muzdarip Bachelard’a önce damar iltihabı, ardından lösemi teşhisi konur. 16 Ekim 1962’de Paris’te bir hastanede ölünce memleketinde karısının yanına defnedilir.
Yapıtı ve Felsefesi. Bachelard’ın yapıtı hem kendisi hem yorumcuları tarafından genellikle iki gruba ayrılır: Bir yanda üniversitede kürsü sahibi rasyonalist bir filozofa yaraşır bir dizi epistemoloji metni, öte yanda akşam eve döndüğünde kurduğu hayallerle başbaşa kalan tefekkür halinde bir filozofun elinden çıkma “edebiyat eleştirisi” metinleri. İlk grupta, Le Nouvel esprit scientifique (Yeni Bilimsel Tin, 1934; ilk Türkçe çevirisi: Yeni İlmî Zihniyet, 1935), La Formation de l’esprit scientifique (Bilimsel Zihnin Oluşumu, 1937), Le Rationalisme appliqué (Uygulamalı Akılcılık, 1949), Le Matérialisme rationnel (Rasyonel Materyalizm, 1953) etkili metinlerindendir. İkinci grupta öne çıkanlar arasında ise dört elemente dair düşlemelerin işlendiği bir dizi kitabın yanı sıra bir imge ve hayal gücü fenomenolojisi ortaya koyduğu La Poétique de l’espace (Mekânın Poetikası, 1957) ve La Poétique de la rêverie (Düşlemenin Poetikası, 1960) sayılabilir. Bu ayrıma sığmayan La Psychanalyse du feu (Ateşin Psikanalizi, 1938) ile La Dialectique de la durée (Sürenin Diyalektiği, 1936/1950) ise hem epistemoloğun çalışkanlığını hem de edebiyat düşkünü bir düşünürün nüanslara yönelik hassasiyetini barındırır.
Yapıtından anlaşılacağı üzere, Bachelard’ın felsefesi ikiliklerle meşguldür: Kant’ın bıraktığı kavram ile görü ayrımı, çağdaş bilimin sunduğu gerçekçilik ile akılcılık pozisyonları, 20. yüzyıl filozoflarının devraldığı psikanaliz ile fenomenoloji tartışmaları, hatta Fransız felsefesinin arka planını oluşturan (Auguste Comte’tan Brunschvicg’e uzanan) pozitivizm ile (Pierre Maine de Biran ile Victor Cousin’den Henri Bergson’a ulaşan) spiritüalizm gerilimi – Bachelard bu ikiliklerin her birini matematiksel bir diyalektikle ele alır. Bachelard’ın düşüncesini dönemsel olarak üç bölüme ayırabiliriz: 1) 1927-1941 arasında Euklidesçi-olmayan geometrilerin doğuşundan hem Einstein’ın görelilik fiziğine hem Louis de Broglie ile Werner Heisenberg’in kuantum mekaniklerine kadar “yeni bilimsel tin”in felsefi sonuçlarına nesnel bilginin psikanalizini yaparak ulaşmaya çalışır (“epistemolojik engel”, “kopuş”, “yok felsefesi” kavramları öne çıkar); 2) 1942-1948 arasında dört elementten hareketle maddenin düşlenmesine ilişkin kitaplarını kaleme alır ki bu dönem psikanalizin törpülenip hayal gücü fenomenolojisinin oluşmaya başlaması açısından önemlidir (“tahayyül”, “imge”, “hayal”, “rüya/düş”, “durma” gibi kavramlarla karşılaşırız); 3) 1949-1962 arasında ise bir yandan epistemolojiye ilişkin ilk dönemin diyalektik kavrayışını sürdürür (avami bilgi ile bilimsel bilgi arasındaki “epistemolojik kopuş”, “fenomenoteknik” kavramları bu döneme aittir), öte yandan ikinci dönemindeki incelemelerini “poetika”lara dönüştürürerek hayal gücü fenomenolojisini icra eder.
Son yıllarında Bachelard, ilk dönemiyle paralel şekilde, modern bilimin yarattığı felsefi sorunları anlamak için “diyalog kuran felsefe” fikrinden söz eder; buna göre ancak “rasyonel materyalizm” veya “uygulamalı rasyonalizm” bilimsel diyalektiği gerçekleştirebilir. Bachelard kendi felsefesini Ferdinand Gonseth’in “açık felsefe”sinden esinlenerek “açık rasyonalizm” veya gerçeküstücü edebiyat çevresinden ilhamla “rasyonalizmüstücülük” (surrationalisme) olarak adlandırır. Benzer bir diyalektik veya dinamizm poetikalardaki “durma” ile “hareket” arasında, poetik imgelerin üretici tahayyülünde de görülebilir: Bergsoncu süre anlayışının yöneldiği sınırsız harekete karşın Bachelard durma anlarını dikkate almayı teklif eder. Bachelard’ın felsefesi özellikle sezgiciliğe ve mantıksal pozitivizme alternatif olarak kendisini gösterir.
Etkisi. Özellikle Cangui̇lhem’le birlikte Fransız felsefesinin ve felsefe kurumlarının “Bachelardcılaştırılması”ndan bahsedilebilir. Canguilhem’in tez öğrencisi olan François Dagognet, Bachelard’ın mirasını kendi çalışmalarında geliştirmeyi dener. Benzer şekilde Michel Foucault, Bachelard’ın tarihsel süreksizlik fikrini bilimsel alanın dışına çıkararak “episteme” kavramıyla zenginleştirir. Bachelard’a mesafesiyle bilinen tez öğrencisi Louis Althusser onun “epistemolojik kopuş” kavramını Marx’a uygular. Dominique Lecourt, Gilbert Simondon, Henri Lefebvre, Gilbert Durand, Roland Barthes, Jean Starobinski, Paul Ricoeur gibi isimler etkiledikleri arasında sayılabilir. Bachelard’ın felsefesinin güncelliği kendisiyle birlikte Jean Cavaillès, Alexander Koyré, Canguilhem ve Foucault’ya atfedilen “tarihsel epistemoloji” geleneğine yönelik çalışmalarda kendisini gösterir. Felsefesine yönelik en önemli eleştiriler ise Michel Serres ile Bruno Latour’dan gelir. Son olarak, Uluslararası Gaston Bachelard Birliği’nin kurulması (1984) ve Etudes Bachelardiennes (Bachelard Çalışmaları) dergisinin yayına başlaması (2020) gibi gelişmeler mimarlık, edebiyat, müzik, sinema gibi farklı alanlarda yapılan Bachelard üzerine çalışmalar daha görünür hale gelmiştir.
KAYNAKÇA
Bachelard, Gaston. Yeni Bilimsel Tin. Çeviren Alp Tümertekin. İstanbul: İthaki, 2008. İlk Türkçe çeviri: Yeni İlmî Zihniyet. Çeviren Hilmi Ziya Ülken. Vakit Gazete Matbaa, 1935.
Bachelard, Gaston. Uygulamalı Akılcılık. Çeviren Emine Sarıkartal. İstanbul: İthaki, 2009.
Bachelard, Gaston. Bilimsel Zihnin Oluşumu. Bilginin Psikanalizine Katkı. Çeviren Alp Tümertekin. İstanbul: İthaki, 2013.
Bachelard, Gaston. Mekânın Poetikası. Çeviren Alp Tümertekin. İstanbul: İthaki, 2018.
Bontems, Vincent. Bachelard. Paris: Les Belles Lettres, 2010.
Chimisso, Cristina. Gaston Bachelard. Critic of Science and Imagination. New York: Routledge, 2001.
Kılıç, Savaş. “Gaston Bachelard: Bilim Felsefesi ve Edebiyat Eleştirisi”, G. Bachelard, Mumun Alevi içinde, 5-20. Çeviren Ali Işık Ergüden. İstanbul: İthaki, 2008.
Parinaud, André. Gaston Bachelard. Paris: Flammarion, 1996.
Taylan, Ferhat. “Aklın Hafızası: Bachelard ve Tarihsel Epistemoloji”, Bilimsel Zihnin Oluşumu içinde, 1-12. İstanbul: İthaki, 2013.
Yazar : M. Taha TUNÇ (Hacettepe Üniversitesi)