Bergson, Henri

Yaşamı. 1859 yılında Paris’te doğan Henri Bergson, çocukluğunu Londra’da geçirmiştir. Fransa’ya döndükten sonra, École Normale Supérieure'de eğitim almıştır. 1884’te Clermont-Ferrand'de öğretmenlik kariyerine başlamıştır ve 1921'de emekli olana kadar devam etmiştir. 1918’de Légion d'honneur ödülünü almıştır ve daha sonra Fransız Akademisi'ne kabul edilmiştir. 1922’de Milletler Cemiyetine katılarak UNESCO’nun oluşturulmasında başkanlık yapmıştır. 1928’de Nobel Edebiyat Ödülü almıştır. 1941’de ölmüştür.

Eserleri ve Felsefesi. 1889’da Essai sur Les Données Immédiates de la Conscience (Şuurun Dolaysız Verileri Üstüne Denemeler)’de süre (Fr. durée) kavramına odaklanmış, ayrıca süreyi ölçülebilir olan zaman (Fr. temps) ve mekandan (Fr. espace) ayırmıştır. Bu oluşun kendisinden farklı, sezgi aracılığıyla idrakına ihtiyaç duymuştur. 1896’da yayımladığı Matiére et Mémoire (Madde ve Bellek) kitabında modern bilimin araştırma ve sonuçlarını eleştirmiştir. Ben ile evren arasındaki ilişkinin ne olduğu sorunsalı üzerine yoğunlaşmıştır. Tin de madde de kendi gerçekliğine sahiptir. Introduction à la Métaphysique (Metafiziğe Giriş)’de süre ve mekan arasındaki psikoloji ve metafizik arasında bir ayrım yaparak, sezgi (Fr. intuition) ile analiz (Fr. analyse) arasında epistemolojik bir ayrım olduğunu buna eklemiştir. Sezgi, sürenin akışını somutluğu içinde araştırırken, analiz ise süreyi parçalara ayırarak statik biçimde inceler. 1899’da yayımladığı Le Rire: Essai sur la signification du comique (Gülme: Komiğin Anlamı Üstüne Deneme)’de felsefesini komedi üzerinden sanata uygulamaya çalışmıştır. Sanatçının sanat eserinde kullandığı sezgi yöntemini felsefeye uygulamıştır ve bu kitabıyla profesörlük ünvanı kazanmıştır. 1907 yılında L’évolution Créatrice (Yaratıcı Evrim) kitabında evrim konusuyla ilgilenmiş, Darwin ve Lamarck gibi evrim anlayışlarına karşı bir tutum geliştirmiştir. Darwin’in doğal seçilim karşısında yaşama atılımı (Fr. élan vital) tezini ileri sürmüş ve evrenin ne olduğu kozmolojik sorununa değinmiştir. 1919’da çeşitli yerlerdeki konferanslardan hareketle oluşturmuş olduğu L’énergie Spirituelle (Ruh Kudreti), sonrasında 1922’de Einstein’ın İzafiyet Teorisi’ni eleştirmek amacıyla Durée et Simultanéité’yi (Süre ve Eşzamanlılık) yazmıştır. 1927 yılında kendisine Nobel Edebiyat Ödülü verilmiştir. 1932’de Les Deux Sources de la Morale et de la Religion (Ahlakın ve Dinin İki Kaynağı) kitabıyla Hıristiyan mistisizmini idealleştirmiştir. Metafizikten hareketle ahlaki bir yaşamın olanaklılığını göstermeye çalışmıştır. Fransız varoluşçuluğunda ve Amerikan süreç felsefesinde onun düşüncesinin izleri görülür. Ona göre biyolojik evrim mekanik felsefeyle tutarlı değildir. 1934’te La Pensée et le Mouvant (Düşünce ve Devingen) kitabı bütün felsefi görüşlerinin bir tür sağlaması olarak yayınlanmıştır.

Sezgi kavramından hareketle Bergson, felsefeye itiraz ederek felsefenin entellektüalizm ile bağdaşmasını sağlamıştır. Bu noktada sezgi, Descartes ve Kant’ın yüklemiş olduğu anlamlardan farklıdır. Bergson’a göre bilinç (Fr. conscience), sezgi ve akıl (Fr. intelligence) olmak üzere ikiye ayrılır. Metafizik açıdan akıl, bilim yönünden sezgi hakikatin kavranışı açısından önemlidir. Nasıl ki hayvanda içgüdü varsa insanda da sezgi vardır. Bergson hocası Émile Boutroux’nun zorunsuzluk öğretisinden oldukça etkilenmiştir. Özellikle süre ve sezgi kavramlarının hareket noktasını bu zorunsuzluk öğretisinde bulur.

Bergson, 19. yüzyıl olguculuğunun ve idealizminin aşılmasında etkili olmuştur. Herbert Spencer’ın zaman kavramından ve mekanik pozitivizm görüşlerinden etkilenmiştir. Spencer zamanı -anlar, saniyeler, dakikalar- olarak sayısal veriler olarak ele alırken, Bergson deneyimden hareket ederek bu tür kavramların yetersiz olduğu sonucuna varmıştır. Spencer’da ise zaman fiziğe ve mekaniğe uygundur. Bu zaman anlayışı zamanın gerçekliğini açıklamada yetersizdir. Oysa Bergson’a göre süre, saat zamanından farklı olarak niteliksel ve dinamiktir. Bu özelliğinden dolayı süre özgür eylemlere neden olur.

Bilimin zaman anlayışını yetersiz bularak, süre olarak zaman kavramını ele almıştır. Doğa bilimlerinden hareketle psikolojiye odaklanarak bilincin verilerini araştırmıştır. Bilinci daha çok bellek olarak tanımlamıştır.  O halde süre varlığın bir ilkesidir. Bilinç halleri miktarlar ve nicelikler değil, nitelikler ve yoğunluklardır. Bilinç hayatı, yaşamın sürekli bir değişim içinde bulunmasıdır. Her duyum tekrarlayarak derece derece bir değişime uğrar. Bilinçte değişimden kaynaklanan parçalanamaz bir birlik vardır. Zaman, akrep ve yelkovanın hareketiyle mekanik bir biçimde mekandaki zaman değil, sürekli ve durmadan değişime uğrayan oluştur. Zaman, bilinç hallerimizin bir değişimidir. Süre, bellek ile ilişkilidir ve bilinçteki her anın onun arkasından gelen anla bütünselleştiği bir harekettir. Süredeki an yok olmaz, birbirini takip eder, bu sürekli bir bütünselleşmeye işaret eder. Maddeyi kendinde varolan bir imge olarak ele alınmasını önerir, çünkü madde ile olan ilişkimiz algı aracılığıyla kurulur. İmgeleri algılarız, bedenimizi ise dışarıdaki bir şeyi algıladığımız gibi algılayamayız. Madde imgelerin bütünüdür, maddenin algısı ise bu imgelerin bedenimiz üzerindeki yarattığı etkiye bağlı olarak gerçekleşen hareketleriyle olan ilişkisidir. İmge, temsilden çok daha fazlasıdır. Algı imgelerle, zeka ise temsiller aracılığıyla bir işleyişe sahiptir. Sezgi bellektir ve madde ile bellek arasındaki ilişkiyi kurmamızı sağlar.

KAYNAKÇA

Audi, Robert. “Levinas”. The Cambridge Dictionary of Philosophy içinde. New York: Cambridge University Press, 1999.

Bayraktar, Levent. “Henri Bergson”. Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni içinde. Düzenleyen Bayram Ali Çetinkaya. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.

Bergson, Henri. Ahlakın ve Dinin İki Kaynağı. Çeviren Mukadder Yakupoğlu. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2020.

Bergson, Henri. Şuurun Doğrudan Doğruya Verileri. Çeviren Mustafa Şekip Tunç. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1997.

Bergson, Henri. Yaratıcı Tekamül. Çeviren Mustafa Şekip Tunç. İstanbul: MEB Yayıncılık, 1986.

Bochenski, I.M. Çağdaş Avrupa Felsefesi. Çeviren Serdar Fırat Kırkoğlu. İstanbul: Yazko, 1983.

Carr, Herbert. Henri Bergson: The Philosophy of Change. London: Dodge Publishing, 1911.

Kolakowski, Leszek. Bergson. New York: Oxford University Press, 1985.

Yazar : Cemzade KADER DÜŞGÜN (Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversite