brahman

[Sanskrit Brāhmaṇa] [Hindi Brāhmaṇ] [İng. Brahmin] [Tr. Brahman / Din adamı]

Sözcük “Brahman” biçiminde yazılabildiği gibi, uzun /a/ harfiyle “Brāhman” biçiminde de yazılabilmektedir. Din adamı kastedildiğinde bu ikinci yazım daha yaygındır. Hindistan’ın en eski kutsal metni olan Ṛigveda’nın X. kitabında yer alan 90. ilahi, yani Purusha İlahisi “brahman” teriminin ilk örneklerinden birini barındırır. Bu ilahide yer alan Purusha evreni yaratan ilksel bir dev, yaratıcı, bin başlı, bin gözlü, bin ayaklı olduğuna inanılan mitolojik bir yaratıktır (Kaya, 2022: 55). Evrenin yaratımı bu varlığın kurban edilerek parçalanmasıyla gerçekleşir. Bu mitosa göre Purusha’nın ağzından Brāhmanlar (din adamları), kollarından Kshatriyalar (savaşçılar), bacaklarından Vaişyalar (tüccarlar ve çiftçiler) ve ayaklarından Şūdralar (işçiler) doğmuştur. Bu anlatı, kast sisteminin kökenine işaret eder ve toplumsal hiyerarşinin mitsel temellerini kurar. Sanskrit dilinde nötr cins bir isim olan brahman, “kutsal güç”, “mutlak gerçeklik” ya da “evrensel ruh” (Hindi-English Dictionary, 2015: 752) anlamında kullanılırken; bunun eril biçimi olan brahmā, Hindu panteonunda özellikle Tanrı Brahma’yı (yaratıcı tanrı) tanımlamak için kullanılmaktadır.  Sonu /n/ ile biten nötr sözcüklerde sondaki /a/ uzadığı için sözcük dişil görüntüsü vererek yanıltıcı olabilir. Fakat Brahmā tam tersine erildir ve dört yüzlü tanrı çoğu zaman sakallı olarak resmedilir. Hinduizm’in sonraki dönemlerinde bu kavram, Tanrı Vishṇu ve Tanrı Şiva ile üçlü tanrısal birliğin (trimūrti) bir üyesi olarak Brahma’nın kişileştirilmesine dönüşmüştür (Kaya, 2003: 56). Tüm bu kullanımların kökeninde, bṛh; brih (बृह्) kökü yer alır. Bu kök, “büyümek, genişlemek, gelişmek, yücelmek” anlamlarını taşır (Sanskrit-English Dictionary, 1899: 737). Dolayısıyla brahman terimi, sadece kozmik ya da teolojik değil, aynı zamanda ruhsal bir büyüme, genişleme ve evrim sürecini de ifade eder. Kavram hem dinsel saflık hem de her şeyi kapsayan, kişisel olmayan mutlak varlık anlamlarında kullanılmakta olup, bu yönüyle hem ritüel hem de felsefî bir derinliğe sahiptir (Sanskrit-Türkçe Sözlük, 2006: 205).

Antik dönemlerden itibaren Brāhmanlar, Hint toplumunda en üst kast olarak kabul edilen ve başta dini otorite olmak üzere pek çok alanda etkin bir sınıfı temsil etmişlerdir. Vedik dönemde, Brāhmanların temel görevleri arasında kurban törenlerini (yacña) icra etmek, başkalarını da bu törenleri gerçekleştirmeye teşvik etmek, Vedaları öğrenmek ve öğretmek, bağışta bulunmak ve karşılık (dakshiṇā) almak gibi dini ve ritüel sorumluluklar yer alır. Bir brāhman, hayatında iki doğum yaşar. Kutsal ip (upanayana) takılana kadar olan dönem ilk doğum, bu törenden sonraki dönem ise ikinci doğum olarak kabul edilir. Bu nedenle bir brahman “dvica”, yani iki kez doğmuş olarak adlandırılır (Mani, 2015: 158). Ancak Brāhmana metinleri (özellikle Şatapatha Brāhmaṇa II, 2: 2, 6), bu sınıfın yalnızca törensel aracılar değil, aynı zamanda evrensel düzenin bilgisine sahip, hatta yer yer tanrısal güçlerle özdeşleşen bir konuma yükseldiğini gösterir. Örneğin bazı Brāhmana metinlerinde, Brāhmanın kozmik düzeni ayakta tutan bilgiye ve güce sahip olması, onu sadece bir din adamı olmaktan çıkarıp kutsal bilgiyle özdeşleşmiş bir varlık konumuna getirmiştir. Epik dönemle birlikte bu tanrısallaştırılmış imge zayıflamış, Brahmanlar yeniden ritüel uzmanları ve dini uygulayıcılar konumuna çekilmişlerdir. Mahābhārata ve Rāmāyaṇa gibi destanlarda Brāhman figürü genellikle kurban törenleriyle ilgili uzman olarak yer alır; ancak toplumsal yapıdaki etkileri daha sınırlı bir boyuttadır. Günümüz Hindistan’ında ise Brāhmanların rolü daha da değişmiştir. Modern yapı ve sekülerleşme süreçleriyle birlikte bunlar, yalnızca tapınak görevlileri ya da din adamları değil, aynı zamanda öğretmen, akademisyen, bürokrat, siyasetçi gibi çok çeşitli mesleklerde yer alabilen bireyler haline gelmişlerdir. Kast sistemi teknik olarak varlığını sürdürse de işlevsel olarak Brāhman olmanın belirleyiciliği sosyal yapı içinde sınırlı bir temsile indirgenmiş durumdadır. Bu bağlamda, günümüz Brahmanı daha çok sosyokültürel bir kimlik olarak varlık göstermekte, dinsel görevler yalnızca belirli gruplarca sürdürülmektedir.

KAYNAKÇA

Kaya, K. (2003). Hint Mitolojisi Sözlüğü. Ankara: İmge Kitabevi.

Kaya, K. (2006). Sanskrit-Türkçe Sözlük. Ankara: İmge Kitabevi.

Kaya, K. (2022). Hint Felsefesinin Temelleri. İstanbul: Doğu-Batı Yayınları.

McGregor, R.S (2015). Hindi-English Dictionary. New Delhi: Oxford University Press.

Williams, Monier (1899). Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Clarendon Press.

Mani, Vettam (2015). Puranic Encyclopaedia. Delhi: Motilal Banarsidass.

Yazar : Esra KÖKDEMİR (Ankara Üniversitesi)