devrim

[İng. revolution] [Fr. révolution] [Alm. Revolution, Umwälzung] [Es. Tr. inkılâp]

Genel tanım. Devrim en genel anlamıyla düşünsel ve sosyopolitik yaşamda meydana gelen köklü değişimleri ifade eder. İnsanların düşünüş biçiminde yaşanan köklü fikri değişimler zihniyet devrim; bilimin yükselişi ve egemenliğiyle sonuçlanan değişim bilimsel devrim; üretim biçimini dönüştüren değişim sanayi devrimi; devlet, mülkiyet ve statüleri yeniden tanzim eden değişimler ise siyasal ve toplumsal devrim olarak adlandırılır. Ancak toplumsal yaşamın herhangi bir boyutunda meydan gelen, zamana yayılan (demografik, kültürel vb.) köklü değişimler ile köleliğin kaldırılması, eşitliğin sağlanması gibi hukuki ve politik reformlar da devrim olarak adlandırılır.

Siyasal ve Toplumsal Devrim. Devrim kavramı en fazla kullandığı politik teoride iktidarın, işleyişinde köklü değişiklik içerecek şekilde, illegal olarak ani ve şiddet yoluyla ele geçirilmesini ifade eder. Ancak siyasal devrimler bir yana bırakılırsa ani oluşları ve şiddet içermeleri tüm devrimlerin zorunlu özellikleri değildir.  Sanayi devrimi, bilimsel devrim gibi köklü değişimler esas itibarıyla tek bir olaydan ziyade bir süreci ifade ederler. Devletin ele geçirilmesi ve devlet iktidarının dayandığı yasal ve kurumsal yapının değişimine odaklanan siyasal devrimlerde ani oluş ve şiddet unsuru ve “olay” olma vasfı daha barizdir. Mayalanma ve hazırlık süreci yani huzursuzlukların ortaya çıkması ve birikmesi, onu izleyen kargaşa ve çatışmalar ve daha sonraki yeniden inşa dönemleri dikkate alındığında siyasal devrimlerin dahi esas itibarıyla bir süreç olduğu söylenebilir. Zira devrimlerin amaçladığı ve kendisini devrim kılan köklü değişimlerin gerçekleşmesi yıllar alabilir.  Devrim, yönetsel kurumlar ve onların işleyişine müdahale etmeden salt yöneticileri değiştiren darbeden; yine yönetimi değil yöneticileri değiştirmeyi ya da bir yönetime bir talebi kabul ettirmeyi amaçlayan isyandan/ayaklanmadan farklı bir karaktere sahiptir. Amaçladığı değişimin niteliği ve derinliği devrimi salt bir iktidar değişiminden ve mücadelesinden ayırır. Devrimler değişimini amaçladığı ve başardığı alanın büyüklüğüne bağlı olarak devrim ya da büyük devrim; devrimci failler dikkate alınarak ise halk devrimi ya da elit/seçkin devrim(ler)i olarak tasnif edilebilir.

Felsefi Devrim. İnsanın düşünsel yaşamında ya da sosyopolitik pratiklerinde yarattığı değişimlere bakılarak devrimin felsefi anlamı ve daha pratik-politik anlamları arasında ayrıma gidilebilir. İlk ve felsefi boyutuyla devrim öncelikle insanın düşünüş biçimiyle fikirlerindeki köklü bir değişimi ifade eder ve zihniyet devrimi olarak adlandırılır. Çoğu kez aydınlanmacı fikirlerin yaygınlaşması, kadim düşüncelerin yerini ikame etmesiyle tanımlanan bu zihniyet devrimi öncelikle modernlik öncesi düşünüş biçiminden kopuşu ifade eder.  Bu felsefi devrimle birlikte seküler olan/alan dini olanı/alanı ikame ve düşünsel yaşamı domine etmiş; dini ve geleneksel otoritelerin yerini aklın otoritesi almıştır.

Felsefi devrim kavramı özellikle 18. yüzyılda ortaya çıkmış, dönemin filozof ve aydınlarının zafer duygusunun ifadesi olmuştur. D’Alambert, Voltaire, Condorcet, Raynal gibi birçok düşünür kendi çağlarında gözlemlemedikleri, düşünsel ve toplumsal yaşamında büyük değişim yaratan fikri değişim ve ilerlemeleri, bilimsel atılımları devrim olarak adlandırmışlardır. Voltaire, açıkça insanların zihninde yaşanan devrimden bahsetmiş daha sonra Condorcet de “insanların zihnindeki devrim”den; Raynal, fanatizmin ve zulmün azalmasıyla neticelenen  “ahlaki devrim”den; Gabriel Sénac de Meilhan, Montesquieu’nün insanların zihinleri ve tavırları üzerindeki derin etkisiyle yarattığı ahlaki ve politik devrimden bahsetmiştir.

Kavramın Kökeni ve Gelişimi. Astronomi bilimine ait bir terim olarak devrim kavramı göksel cisimlerin döngüsel olup başladığı noktaya geri dönen biteviye devam eden doğal hareketini ifade etmekteydi. Copernicus’un 1543 tarihli De Revolutionibus Orbium Coelestium’unda görüldüğü gibi kavram erken modern dönemde de kullanılmaya ve astronomideki anlamını korumaya devam etmiştir. Modern dönemde astronomiden siyasal ve felsefi dile aktarılan devrim kavramı, siyasal alandaki radikal değişimi ifade etmeye başlamıştır. Platon ve Aristoteles gibi antik dönem düşünürleri radikal düzen değişikliklerinin farkındaydılar. Ancak özellikle Platon için rejim değişimi olgusu büyük ölçüde devrimin astronomideki anlamıyla uyum arz etmekteydi. Çünkü ona göre belirli rejimler bir düzen içinde birbirinin takip etmekte ve bu döngü biteviye tekrar etmekteydi. Topyekûn radikal değişim ve geçmişten kopuş anlamında devrim düşüncesi modern bir düşüncedir. Başlangıçta çoğunlukla siyasi iktidarın şiddet yoluyla ele geçirilmesini içeren politik kargaşa ve çatışmaların sonsuz akışı şeklinde olumsuz bir anlam ve çağrışımı olan devrim kavramının olumlu bir anlam kazanması Aydınlanmanın sonucu olan uzun vadeli anlamsal bir evrimin sonucu olmuştur. Aydınlanma döneminde giderek artan bir popülariteye kavuşan devrim kavramı yoğun bir şeklide kullanılmaya ve başlığında devrim kavramı geçen birçok eser görülmeye başlanmıştır. Değişen tarihsel ve toplumsal koşular da kavramın içeriğini ve çağrışımlarını olumlu yönde değiştirmeye yardımcı olmuştur. Kavramın alımlanışının özellikle Fransa’daki olumlu değişiminde, öncesinde İngiltere’deki 1688 Şanlı Devrimi ile Amerikan Devrimi de bir anlamda katalizör görevi görmüştür. Dolayısıyla kavramın anlamının olumlu yönde değişimi 1789 olaylarının değil, ondan çok önce başlayan tarihsel etimolojik modifikasyon sürecinin sonucudur. Ayrıca devrim kavramının Fransız Devrimi’nden önce hem yeni ve seküler bir dünya görüşünün hem de ilerleme, kurtuluş ve özgürleşmeye odaklanmış bir tarih ve politika anlayışının ifadesi olarak aydınlanma döneminde de zaten mevcut olduğu da akılda tutulmalıdır.

Ayrıca Bakınız: reform, değişim, halk, devlet, düzen

KAYNAKÇA

Ciccariello-Maher, George. “Revolution” Encyclopedia of Political Theory, ed. Mark Bevir-editör Sage Publications, Inc, Year, 2010.

Davis,  Donagh. “Revolution”,  Encyclopedia of Modern Political Thought,  ed. Gregory Claeys, CQ Press, 2013

Goldstone, Jack A. “Devrim”,  Modern Toplumsal Düşünce Sözlüğü, ed. William Outhwaite, İletişim Yayınları, 2008.

Yazar : Sever IŞIK (Gaziantep Üniversitesi)