eğitim felsefesi
[Alm. Philosophie der erziehung ] [Fr. philosophie de l’education ] [İng. philosophy of education ]
Tanımı. Eğitim felsefesi, insan ve eğitimin doğası üzerine düşünmeyi temel alarak eğitime bir düşünme metodolojisi/yöntembilimi sunar. Eğitimin pratiği ve gerçekliğine yönelik sorular aracılığıyla, ideal ve mümkün olan eğitim anlayışı arasındaki mesafeyi kapatmaya çalışarak, eğitimi var olanın ötesinden görmeyi konu edinir. Bu yönüyle insan ve toplumun doğası açısından, eğitimin kurumsal varlığı, amacı ve yapısal süreçlerini irdeleyen bir disiplin alanı olarak eğitim felsefesinin öne çıkan tanımları şöyle sıralanabilir:
1. Felsefi düşünme yöntemleri aracılığıyla eğitime yönelerek eğitimin mümkün olup-olmadığı, eğitimin bir ideoloji ya da öğreti aktarmaktan bağımsız olup-olmadığı, eğitimin temel amacının bilgi aktarmak mı, yoksa bilgilenme yeteneği kazandırmak mı olduğunu yanıtlamaya çalışan alandır. Bu açıdan olguları konu almayı mı yoksa bilgiyi amaçlamayı mı hedef alması gerektiği, eyleme yönelen eğitimden farklılık gösterip göstermediği sorularını da gündemine taşır.
2. İnsanların hangi yönde ve neden ötürü eğitilmeleri, onlara nelerin öğretilmesi, nelerin öğretilmemesi, onların nasıl kontrol ve disipline edilmeleri gerektiği türünden soruları, doğru ve iyi bir insan ile doğru ve iyi bir eğitim ideali veya amacı ile ilgili yargısal ve değerlendirici soruları konu edinir ve eğitime uygular.
3. Eğitimin doğası, amaç ve araçları, eğitim kuramının yapısı ve özellikleriyle ilgilenen felsefe türü veya uygulamalı felsefe alanıdır.
Bir disiplin olarak eğitim felsefesi. Felsefe disiplini perspektifinden bakıldığında eğitimin doğası ve amaçlarıyla ilgili görüşler, felsefi düşüncenin tarihsel akışında önemli bir konu olarak yer almaktadır. Bu görüşler daha çok klasik eğitim felsefesini oluşturmaktadır. Bu yönüyle klasik eğitim felsefesi, genel olarak “izmler yaklaşımı” üzerinden idealizm, realizm, natüralizm, pragmatizm ve varoluşçuluk gibi felsefe yaklaşımlarının, eğitimle ilgili görüşlerinin bir arada sunulmasını içermektedir. Oysa bağımsız ve uygulamalı bir disiplin olarak eğitim felsefesi, 20. Yüzyılın ortalarında doğmuştur. Eğitim felsefesinin özerk bir disiplin olarak ortaya çıkmasında analitik felsefe ve analitik yaklaşımın eğitim alanına uygulanması etkili olmuştur. Eğitim felsefesinin disiplin olarak gelişmesinin öncüleri; Alfred North Whitehead, Bertrand Russell, Nel Noddings’dir. Bir disiplin alanı olarak eğitim felsefesinin problemleri; Eğitim nedir? Eğitimin amaç ve hedefleri neler olmalıdır? Kimler, ne şekilde ve nasıl eğitilmelidir? İnsanlara ne veya neler öğretilmelidir? İnsanlara neler, niçin öğretilmelidir? Eğitimde disiplin mi özgürlük mü olmalıdır? Eğitimde birey mi toplum mu esas alınmalıdır? Devlet eğitimde nasıl bir rol oynamalıdır? vb. sorular eğitim felsefesinin temel problemlerinden bazılarıdır.
Eğitim felsefesi üzerinden eğitime yaklaşım.
Eğitim felsefesinin disiplin olarak tarihsel gelişiminde öne çıkan üç yönelim aynı zamanda eğitim felsefesinin eğitime yaklaşımı metodolojisi olarak açıklanabilir. Bu yaklaşımlar; preskriptif veya buyurucu yaklaşım, analitik ve eleştirel yaklaşım olarak sıralanmaktadır.
-Preskriptif yaklaşım. Felsefi düşüncenin ortaya çıkışı ile birlikte var ola gelen bu anlayış, eğitimin ne olması, öğretim faaliyetlerinin nasıl düzenlenmesi gerektiğine yönelik genel-geçer ideal veya ütopik bir yapıya dayalı kuramsal temellendirmeyi içermektedir. Preskriptif yaklaşım, insan ve toplum hayatıyla ilgili kapsayıcı, idealize edilmiş amaçları, arzulanan eğitilmiş ideal insan tipi ile önceden belirlenmiş ve hizmet edilmesi gereken ideal normatif modeller ve yapıları içerir. Klasik eğitim felsefesini oluşturan “-izmler”de somutlaşan ve idealize olan örneğin, İlkçağ’da Platon ve Aristoteles’in eğitim felsefeleri; Ortaçağ’da İbn-i Sina, Gazzali, Aziz Augustinus ve Aquinalı Thomas’ın eğitim felsefeleri; Modern dönemde Rousseau, Locke, Kant, Comte, Marx, James, Dewey, Sartre, Burke ve Hegel’in eğitim felsefeleri, preskriptif yaklaşımın örneklerini oluşturmaktadır.
-Analitik yaklaşım. İnsan ve toplumlara, eğitimle ilgili tercihlerinin ne veya nasıl olması gerektiğiyle ilgili telkinlerde bulunmanın ne doğru ne de etik olduğu tezinden hareket eder. Bunun için eğitimle ilgili temel kavramları açıklığa kavuşturmanın gerekliliğini önemser. İnsanların eğitimle ilgili tercihlerde bulunma ve karar almada dayandıkları argümanları, akıl yürütmeleri aydınlatmayı esas alır.
-Eleştirel yaklaşım. Eğitim alanındaki yanlış kavrayış ve hatalı izlenimleri açığa çıkarmak için ideolojilerin yarattığı yanılsamaları çözümleyerek egemen ideolojilerin, eğitimden faydalanan insanların ve toplumsal sınıfların çıkarlarını yanlış temsil ettiğini göstermeye çalışır. Eğitimle ilgili hatalı algı ve yanlış kavrayışların dezavantajlı grupların gerçek çıkarlarını kararttığını, bu yüzden öncelikle yanlış algıların, hatalı kavrayışların düzeltmesi gerektiğini öne sürerek, ideolojilerin maskelerini düşürmeyi amaç edinir. Bu yönüyle pratik gerçekliğe yönelerek daha iyi ve daha adil bir toplum yaratma amacı doğrultusunda hareket eder. Eğitimi de bu amaç doğrultusunda dönüşüme uğratılması gereken bir yapı olarak değerlendirir. Bu yaklaşımda eğitim felsefesi, ne sadece bir araç ve yöntem ne de salt bir teori ya da sistemdir. Eğitim felsefesi, bastırılmış sosyal sınıfların, dezavantajlı toplumsal grupların çıkarlarını korumayı, onların yararlarına hizmet etmenin entelektüel aracı olarak görür. Eleştirel teori gücünü, baskıcı topluma meydan okuma, bireyleri bilinçlendirip özgürleştirme talebinden alır. İktidar eleştirisi ve hegemonya karşıtlığı, farklılıklara vurguyu öne çıkar. Eleştirel yaklaşımın örnekleri olarak, Frankfurt Okulunun eleştirel kuramı, neo-Marksist düşünürlerin eleştirel pedagojisi, feminist eğitim felsefesi ve postmodern eğitim anlayışı sayılabilir.
KAYNAKÇA
Akarsu, B. (1984). Felsefe terimleri sözlüğü. Ankara: Savaş Yayınları.
Arslan, A. (2010). Felsefeye giriş. 13. Baskı. Ankara: Adres Yayınları.
Cevizci, A. (2017). Büyük felsefe sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları
Cevizci, A. (2011). Eğitim felsefesi. İstanbul: Say Yayınları.
Cevizci, A. (2010). Eğitim sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
Gutek, L. (2006). Eğitime felsefi ve ideolojik yaklaşımlar (çev. Nesrin Kale). Ankara: Ütopya Yayınları
Noddings, N. (2019). Eğitim felsefesi (Çev. Raşit Çelik). Ankara: Nobel Yayınları.
Sönmez, V. (1996). Eğitim felsefesi. Ankara: Pegem Yayınları.
Tozlu, N. (1997). Eğitim felsefesi. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Whitehead, A. N. (2020) . Eğitimin amaçları eğitimde reform çağrısı (Çev. H. Ünder, R. Çelik). Ankara: Fol Yayınları.
Yazar : Alaettin İŞERİ (Kırklareli Üniversitesi)