Feyerabend, Paul
1924-1994 yılları arasında yaşamış Avusturya asıllı filozof.
Yaşamı. Avusturya’nın Viyana kentinde 13 Ocak 1924’te doğmuştur. Hayatı boyunca fizik, matematik, biyoloji, astronomi, edebiyat ve müzik gibi çeşitli alanlarda eğitim almıştır. İkinci Dünya Savaşı’nda Alman ordusunda mecburi hizmetle görev yapmış olmakla birlikte ilerleyen yıllarda bu olayın felsefi düşüncesi üzerinde çok az etkisi olduğunu bildirmiştir. Ludwig Wittgenstein ile çalışmak üzere asistanlık kabulü aldığı sırada Wittgenstein’ın ölümü üzerine Karl Popper ile çalışmaya başlamıştır. Felsefi düşüncelerinin şekillenmesinde Kraft Çevresi’nin etkisi olduğunu bildirmiştir. Against Method (Yönteme Karşı, 1975), Science in a Free Society (Özgür Bir Toplumda Bilim) ve Farewell to Reason (Akla Veda, 1987) gibi temel eserlerinde bilim felsefesine ilişkin benzer konuları ele almıştır. 11 Şubat 1994’te yakalandığı beyin tümörü hastalığı dolayısıyla vefat etmiştir.
Felsefesi. Feyerabend, bilim felsefesi alanındaki epistemolojik anarşizm görüşüyle ün kazanmıştır. Bilim felsefesinde ortaya koyduğu teorileri şekillendiren ana sorunlar şunlardır: (1) Bilim nedir ve nasıl çalışır? (2) Bilimin üstünlük iddiası nereden gelmektedir ve diğer geleneklere göre tercih edilmesi için gerekçe var mıdır? (3) Bilimleri ve ürünlerini nasıl kullanmalıyız ve buna kim karar verecektir? Feyerabend Viyana Çevresi’nin ve özellikle de Popper’ın bilimin ne olduğu ve nasıl çalıştığı sorusuna ilişkin olarak ortaya koyduğu ölçütleri eleştirir.
Feyerabend’e göre bilim, evrensel, genel geçer, nesnel ilkeler temelinde işlemez. Bilim tarihine yakından bakılması bu iddiayı reddetmek için yeterlidir. Bilimsel araştırmalar ve ilerlemeler tek tipleşmeyle değil çeşitlilikle sağlanır. Feyerabend bu süreci metodolojik çoğulculuk olarak kavramsallaştırır. Bu kavram teorik bir öneri değil, bilimin nasıl çalıştığına ilişkin yapılan araştırma sonucu elde edilmiş bir analizin sonucudur. Evrensel, genel geçer, nesnel ilkeler bilimin ilerlemesini sağlamak şöyle dursun, sekteye uğratırlar, bilim halihazırda zaten böyle çalışmaz. Metodolojik çoğulculuk savunusu tarihin pratik sahasından elde edilen araştırmalarla birlikte hiçbir kuramın mükemmel olmadığı/olamayacağı ve hiçbir kuramın tam anlamıyla bütün olgularla uyuşamayacağı fikrine dayanır. Bu bağlamda, diğer kuramlara da yaşam alanı açılmış olur ve ilgili kuramların faydalı yanları gözetilmeye çalışılır. Metodolojik çoğulculuk kapsamında karşı-tümevarım (counterinduction), inat ve ne olsa uyar (anything goes) ilkeleri ileri sürülür. Karşı-tümevarım ilkesi kabul edilmiş kuramla uyuşmayan kuramların oluşturulması ve birer alternatif olarak elde tutulmasıdır.
Bilim karşı-tümevarım ilkesiyle ilerleyebilir. İleri sürülebilecek hipotezlerin kabul edilmiş kuramlar altında sıralanabilmesini gerektiren tutarlılık ilkesi daha iyi olanı değil eski olanı koruması bakımından akla uygun değildir. İnat ilkesi, karşı-tümevarım ilkesi uyarınca oluşturulup sınanan diğer kuramlara karşın bütün eksikliklerine rağmen kabul edilmiş kuramın elde tutulması ve geliştirilmeye çalışılmasına gönderme yapar. Çürütücü durumlar karşısında dahi ad hoc varsayımlar aracılığıyla kuram elde tutularak gelişimi sağlanmaya çalışılırken karşı-tümevarım ilkesi de eş zamanlı olarak statuo quo’nun önüne geçer. Ne olsa uyar ilkesi yalnızca bilimin kendi içinde çoğulcu yöntemler kullandığı ve kullanması gerektiğine değil ama aynı zamanda bilimin de din, kültür vb. gibi insanın dünyayı anlama ve baş etme sürecindeki geleneklerden bir tanesi olduğu dolayısıyla da tek bir gelenek ya da yönteme bağlı kalınmaması gerektiğine işaret eder. Feyerabend, ne olsa uyar ilkesinin doğrudan kendisinin savunduğu bir ilke olmadığını, bilimin çalışma prensiplerini incelemek adına tarihe yakından bakan bir akılcının nesnellik, evrensellik gibi ölçütlere karşı ironik bir eleştirisi olduğunu ayrıca bildirir.
Feyerabend için en önemli sorunlardan biri de bilimin üstünlük iddiasıdır. Feyerabend’e göre Birinci Dünya Bilimi uygulamadaki başarısını diğer bilimlerin ya da geleneklerin başarısızlığından değil askeri gücünden alır. Bilim evrensel genel geçer olmadığı gibi üstün de değildir. İlk olarak, bilim evrensel genel geçer ilklerle çalışmaz. İkinci olarak, bilim olguların doğrudan kendilerini sunmaz; aksine araştırmalar etrafında tarafların müzakereleri, çalışma sürecinin belirli koşullar altında yürütülme zorunluluğu, ayrılan zaman ve bütçe vb. sonucu alınmış nihai kararı ortaya koyar. Bu nedenle, bilimsel iddiaların kendileri de nihai olarak salt bilimsel değildir.
Feyerabend için bir diğer önemli husus bilimlerin nasıl kullanılacağı ve buna kimin karar vereceğidir. ‘‘Nesnelcilik’’ ve ‘‘Akılcılık’’ temelinde bilimlerin iddialarının her yerde uygulanması gerektiği fikrine karşı çıkar. Gelenekler bilim de dahil olmak üzere diğer geleneklerle karşı karşıya geldiklerinde ilki inatçılık, ikincisi, fırsatçılık ve üçüncüsü görecilik olmak üzere üç ayrı tutum sergilerler. Bir gelenek diğer bir geleneği inatçılık ilkesi uyarınca doğrudan reddedebilir; fırsatçılık ilkesi uyarınca yalnızca kendisi için faydalı gördüğü kısımları transfer edebilir ya da görecilik ilkesi gereği bazı toplumlar için faydalı ve geçerli olan geleneklerin bazıları için geçersiz ve hatta zararlı olduğu düşünülebilir. Dolayısıyla bilimleri nasıl kullanmamız gerektiği sorununda etkilenen taraf olarak halkın doğrudan bilimsel araştırmada yer alması ve söz sahibi olması gerekir. Bu süreç aynı zamanda bilimsel eğitimin yaygınlaşması anlamına da gelmektir.
KAYNAKÇA
Feyerabend, Paul. Vakit Öldürmek: Paul Feyerabend’in Otobiyografisi, Çeviren Nedim Çatlı. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1997.
Feyerabend, Paul. Yönteme Karşı, Çeviren Ertuğrul Başer. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
Feyerabend, Paul. Özgür Bir Toplumda Bilim, Çeviren Ahmet Kardam. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
Feyerabend, Paul. Akla Veda, Çeviren Ertuğrul Başer. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2020.
Güzel, Cemal. ‘‘Giriş: Bir bilgi anarşisti: Feyerabend’’, Bir bilgi anarşisti: Feyerabend içinde, 9-33. Derleyen Cemal Güzel. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1996.
Yazar : Eda ÇAKMAKKAYA (Erzurum Teknik Üniversitesi)