Herder, D. G.

Gerçek bir tarih felsefesinin bir anlamda kurucusu sayılabilecek olan 19. yüzyıl Alman düşünürü.

Temel eserleri: Ideen zur Philosophie der Geschichte des Menscheit [İnsanlığın Tarihinin Felsefesi Üzerine Düşünceler] ve Briefe zur Beförderung der Humanität [İnsanlığın İlerlemesi Üzerine Mektuplar].

Tarihte, belirleyici öğenin genel olarak insan değil de, şu ya da bu türden insanın genel özellikleri olduğunu savunan ve bu iddiasıyla da, aynı zamanda antropolojinin babası olarak görülen Herder, organik bir doğal evrim görüşü geliştirmiştir. Bu anlayışa göre, doğa da tarih de, sürekli olarak dönüşen, yani oluş hâli içinde olan varlık alanlarıdır. Tarih, doğanın bir alanı olmakla birlikte, tarihsel olaylar, doğal olaylar gibi, kesin bir yasalılık ve nedensellik taşımaz. Zira, tarihi belirleyen ön önemli öğe, genellik değil de, bireyselliktir. Tarihte yasalar aramaktan vazgeçilmelidir, çünkü her tarihsel olay bir kez ortaya çıkan bir gerçeklik olmak durumundadır.

Herder'in bu tarih görüşünün gerisinde, onun insanlığımızın özsel aracı olduğunu savunduğu dile ilişkin görüşü yer alır. Bellek, düşünce ve bilincin temelinde bulunan dil, insanın, hayvanın içgüdüleriyle kıyaslandığında, ortaya çıkan güçsüzlüğünü telafi eder. Hayvanın içgüdüsel tepkilerinin kesinliği ve değişmezliğinin yerine, insana daha büyük bir özgürlük ve başkalarıyla işbirliği yapma olanağı verir. İnsan düşüncesinin ve bilincinin temel aran olan dilin, bu çerçeve içinde, düşünceyi mümkün kılan ve düşünceden hiçbir şekilde ayrılmaz olan şey olduğu söylenebilir.

Herder'e göre, farklı diller farklı düşünme ve hissetme tarzlarına, farklı düşünce ve duygulara karşılık gelir. Dilin, Herder'de oynadığı, insan düşüncesini ve kültürüyle ilgili kurucu rol, Aydınlanmanın hümanizmine ve insanın, çağdan çağa ve toplumdan topluma değişmeyen evrensel bir özü olduğu tezine ters düşer. Aydınlanma düşüncesinin şiddetli birkaç eleştirmeninden biri olan Herder, ayrı halkların özgül tarihlerinin önemini vurgulamış ve Aydınlanmanın evrenselciliğine karşı, ondokuzuncu yüzyılın en önemli gücü hâline gelecek milliyetçiliği esinlemiştir.

Yazar : Yazılıyor...Özkan YILDIZ (Erzurum Teknik Üniversitesi)