ironi

[Tr. Alt. alaysılama] [İng. irony] [Fr. ironie] [Alm. ironie] [Es. Yun. eironeia]  [Es. T. istihza]

1.(Genel Tanımı) Edebiyatta gülmece, mizah veya nükte olarak kullanılan bu kelime, söylenen sözün tersini kastederek kişiyle veya olayla alay etme anlamına gelir. Felsefede ise bilgi yöntemi, yaşam görüşü ve eleştiri bağlamında karşımıza çıkmaktadır.

2.(Başlıca Kullanımları) İlkin Sokrates’in doğurtma yönteminin bir basamağı olarak kullanılan ironi, 19. yüzyıl Romantik düşünürleri ve Søren Kierkegaard ile 20. yüzyılda Amerikalı düşünür Richard Rorty tarafından ele alınmıştır. Platon’un Sokrates’in Savunması, Sokrates’in bu yöntemi nasıl kullandığına dair iyi bir örnektir. Savunma’da Sokrates kendisine yöneltilen suçlamaları düşürmek için kendisini suçlayanları hiçbir şey bilmediğini iddia ederek sorularıyla alaya alır. Sokrates’in sahip olduğu öznel bir diyalektik olarak ironi, aynı zamanda onun iletişim şeklidir. Menon diyaloğunda ise gerçek bilgiden (episteme) ruhta örtük olarak bulunan a priori kavram, düşünce ve ilkelerin anımsanması olarak söz edilir. Burada bahsi geçen bilinmeyenin araştırılmasına dayanan Sofistik öğrenme paradoksuna yanıt olarak Sokrates, anımsama kuramını öne sürerek gerçek bilginin baştan beri ruhta örtük olarak bulunduğunu söyler ve “benzerin benzeri bilmesi ilkesi” gereğince bir köleye bilmediğini iddia ettiği geometri problemini çözdürür. Bu şekilde Sokrates kölenin ruhunda doğuştan bulunan ideaların canlanmasını sağlamıştır.

3.(Romantizmde) 19. yüzyıl estetik görüşlerinde yaşamı anlamlandırmak için bireyin sahip olduğu bir tavır ve yöntem bağlamında ele alınmıştır. Örneğin, Friedrich Schlegel’in “evrensel şiir” kavramı Romantik düşüncede bir şiir türü olmaktan ziyade Kant’ın aşkınsal (transcendental) felsefesinde olduğu gibi zihnin kendilik koşulları hakkında düşünen ve aslında şiirsel düşünceyi aklın sınırlarına ulaştırmayı amaçlayarak insan varoluşunun koşullarını açığa çıkaran ironik dünya görüşüne bağlanır. Romantik ironi, insan varoluşunun değeri ve haysiyetini ortaya koymak için kendini yaratma (self-construction) ve kendini yok etme (self-destruction) arasında yer alır. Estetik açıdan ikircikli yapısı ile ironi, Mutlak’ın (Absolute) kavramsal olarak nüfuz edilemezliğini/düşünülemezliğini ve insanların bir bütün olarak evrene dair yalnızca sınırlı ve sonlu bir bakış açısına sahip olabileceğini (perspektivizm) ileri sürmektedir. Romantik ironi dış dünya ile özne, zihin ile beden arasındaki ayrımların yıkımını da ifade etmektedir. Kısacası Romantiklerin dünya görüşü olarak söz ettiği ironi, insan varoluşunun sonlu doğasını kabul etmenin bir yoludur. Felsefe yapmak için kuşku ne ise Romantizmde bireysel yaşamları anlamlandırmak için ironi de odur.

4.(Søren Kierkegaard’ta) “İronik özne”den söz ederek ironiyi yaşamdaki diyalektiği görmek olarak yorumlamıştır. Om Begrebet Ironi (İng. The Concept of Irony; Tr. İroni Kavramı) eserinde Kierkegaard, birey olmanın bir koşulu olarak ironiyi geçmişi yıkarak bireyin kendi bilincini inşa ettiği olumsuzlama durumu şeklinde tanımlar. Onun için ironi “her şeyle işini bitirmiş ama aynı zamanda her şeyi yapabilecek mutlak güç”tür. Romantiklere benzer şekilde Kierkegaard da ironiyi yaşamı şiirsel bir dille ifade ederek tanrısal mutluluğu yakalamanın bir yolu olarak görmektedir. İroni olmaksızın bir insan kişisel yaşamını gerçek anlamda yaşayamaz. Kierkegaard’da Sokrates’ten sonra ironin bu şekilde yaşama uyarlanması, edimselliğin yalnızca eylemle geçerli hale gelebildiğini göstermekte ve Tanrı ile insan arasındaki ilişkinin kurulmasına aracılık etmektedir.

5.(Çağdaş felsefede) Amerikalı pragmatist ve postyapısalcı düşünür Richard Rorty’nin yazılarında karşımıza çıkan ironi, pragmatist bağlamda ele alınır. Kavramın popülerliği, Batı metafiziğine ve aşkınsallık düşüncesine duyulan şüpheye dayanmaktadır. Rorty için ironinin tek bir tanımı yoktur. İronist olmanın da özel bir koşulu yoktur. Ancak genel anlamda ironist, şeylerin gerçek doğası olduğunu kabul etmeyen bir entelektüeldir ve ister istemez “dünya görüşü”, “bakış açısı”, “tarihsellik”, “diyalektik”, “sözcük dağarları” ve “dil oyunları” gibi kavramları kullanarak herhangi bir şeyin mutlak öze ihtiyacı olmadığını kendisine hatırlatır. Dolayısıyla ironi “nihai bir son” veya mutlaklık düşüncesinden özgürleşmeyi ifade eder. Bu nedenle belli tip toplumsallaşmanın kendisine hazır sunduğu dil ve düşünce kalıplarının yanlış veya eski olabileceği ihtimalini düşünür. Epistemolojinin yapmış olduğu gibi “gerçeklik”, “töz” “dilin gerçekliğe uygunluğu”, “temel” ve “mutlak temsil” gibi kavramlarla dış dünyayı açıklama çabasını “bilme” ile özdeşleştirmez. Düşüncenin sabit ölçütlerle sınırlandırılmasını ve mutlak olan her şeyi yavan bulur. Rorty, Contingency, Irony and Solidarity (Olumsallık, İroni ve Dayanışma) kitabında ironiyi felsefi (epistemolojik) ve toplumsal olmak üzere iki yönde inceler, ancak birden fazla tanımını yapar. Toplumsal açıdan ironi liberal demokrasi ve bir arada yaşam temalarını içerirken, epistemolojik açıdan da olumsal dil ve göreli hakikat fikrine dayanır. Bu bakımdan Nietzsche, Derrida, Heidegger ve Foucault’yu özel ironist kabul eden Rorty, politik açıdan bu düşünürlerin kamusal alana hizmet etmediklerini düşünerek özel ironi ile kamusal liberal arasında ayrım yapar. Ancak her ikisinin çıkış noktası olumsallıktır. Rorty hem toplumsal hem de felsefi açıdan ironiyi merkezi inanç ve düşünce kalıplarının, mutlaklığın gerçekte olumsal olmalarıyla yüzleşmesi olarak açıklamaktadır. Bu bakımdan Rorty’nin ironi anlayışı; olumsallığın farkında olarak mutlaklığı, geleneği, evrensel düşünce ve inanç sistemlerini sorgulamaya dayanmaktadır. Politik yaşamda ise ironist liberal demokrasinin üyelerini tasvir etmektedir.

KAYNAKLAR

Gorodetsky, Keren. "19th Century Romantic Aesthetics", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2016 Edition). Editör Edward N. Zalta. https://plato.stanford.edu/cgi-bin/encyclopedia/archinfo.cgi?entry=aesthetics-19th-romantic Çevrimiçi 24 Temmuz 2023.

Kierkegaard, Søren. The Concept of Irony with Continual Reference to Sokrates/ Notes Schelling's Berlin Lectures (Kierkegaard's Writings, Vol. 2). Çeviren Howars V. Hong & Edna H. Hong. New Jersey: The Princeton University Press, 1992.

Nails, Debra & Monoson, S. Sara. "Socrates", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2022 Edition). Editör Edward N. Zalta, https://plato.stanford.edu/cgi-bin/encyclopedia/archinfo.cgi?entry=socrates Çevrimiçi 19 Temmuz 2023.

Platon, Menon. Çeviren Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2020.

Platon, Sokrates’in Savunması. Çeviren Ari Çokona. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2019.

Rorty, Richard. Olumsallık, İroni ve Dayanışma. Çeviren Mehmet Küçük ve Alev Türker. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1995.

Yazar : Cemre UĞURAL YAMUÇ (Dr.)