Ksenophon

[Yun. Ξενοφῶν] [Alm. Xenophon] [Fr. Xénophon] [İng. Xenophon]

Yaşamı ve Eserleri. Ksenophon (MÖ y. 430 – MÖ 354) Atinalı bir asker, tarihçi ve yazardır. Sokratik çevreye mensup olup hocası Sokrates'in etkisi altında kalmıştır. Atina'nın aristokrat sınıfından olan Ksenophon, Peloponnesos Savaşı sırasında Sparta’ya yakın bir siyasi duruş sergilemiş, bu nedenle sürgün edilmiştir. En bilinen eserleri arasında Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), Hellenika (Yunan Tarihi), Kyrou Paideia (Kyros’un Eğitimi), Memorabilia (Sokrates’ten Anılar) ve Oikonomikos (İktisat) yer alır.

Felsefeye Yaklaşımı. Ksenophon’un felsefi önemi sistematik bir filozof olmaktan ziyade, özellikle Sokrates’in düşüncesini edebi ve ahlaki yönleriyle aktarmasıyla ortaya çıkar. Felsefi yazılarında temel mesele etik yaşam, liderlik, ölçülülük, eğitim ve devlet yönetimi gibi konular etrafında şekillenir. Sokrates’in öğretisini bir tür pratik bilgelik olarak sunar; kavramlara dair çözümlemelerden çok, erdemli eylemlerle örneklenmiş bir yaşam tarzını yüceltir.

Sokratik Diyaloglar ve Ahlak Felsefesi. Ksenophon’un Memorabilia adlı eseri onun Sokrates’i nasıl anladığını göstermesi açısından önemlidir. Bu eserde Ksenophon, Sokrates’i Tanrı’ya saygılı, geleneklere bağlı, ölçülü ve pratik yaşam bilgisine sahip bir figür olarak tasvir eder. Özellikle Platon’un metafizik ağırlıklı Sokrates tasvirinden farklı olarak Ksenophon’un Sokrates’i daha gündelik, daha ahlaki-didaktik bir profil çizer.

Ksenophon’un Sokrates’i, ahlaki doğruların akıl yoluyla keşfedilebileceğini savunur; ancak bu keşif süreçleri soyut spekülasyonlardan çok, örnek olaylar ve kişiler üzerinden yapılır. Sokratik bilgi anlayışı, burada "ne yapmalıyım?" sorusuna verilen pratik yanıtlarla kendini gösterir. Ahlaki iyinin ölçütü, çoğu zaman fayda ile ilişkilendirilir: ölçülülük, itaat, kendine hâkimiyet gibi erdemler, insanın hem bireysel hem toplumsal yaşamında başarının anahtarı olarak sunulur.

Liderlik ve Yönetim Anlayışı. Ksenophon’un felsefi ilgilerinin merkezinde etik temellere dayalı bir liderlik anlayışı yer alır. Bu anlayış en belirgin biçimiyle Kyrou Paideia (Kyros’un Eğitimi) adlı eserinde karşımıza çıkar. Söz konusu eser tarihsel bir biyografiden çok daha fazlasıdır; Ksenophon burada, dönemin siyasi krizlerine ve liderlik yetersizliklerine karşı normatif bir yanıt üretmektedir. Kyros tarihsel bir figür olarak ele alınmakla birlikte, felsefi bir kurgu içinde, ideal hükümdarın niteliklerini somutlaştıran bir örnek olarak sunulur. Kyros’un Eğitimi, “erdemli yönetici” fikrini temellendiren bir politik düşünce metni olarak okunabilir. Ksenophon’un Kyros tasviri, Sokratik etiğin siyasal alana uygulanmış bir yansıması gibidir. Kyros kendine hakimiyet, ölçülülük (sōphrosynē), cesaret ve adalet gibi klasik erdemlerle donatılmıştır. Kendisini eğitmeye açık, öfke ve arzularını bastırabilen, çıkarcı olmayan ve yönettiklerine örnek olacak bir karakterdir. Bu nitelikler sayesinde hem ordusu hem de halkı üzerindeki otoritesi yalnızca güçten değil, itibar ve gönüllü bağlılıktan kaynaklanır. Ksenophon’a göre iyi bir lider, yalnızca emir veren biri değil, aynı zamanda bir eğitimcidir. Yönetici, emrindekilere hem mesleki hem de ahlaki rehberlik sunmalıdır. Bu açıdan Kyros’un Eğitimi, aynı zamanda bir ethos eğitimi metni olarak da okunabilir. Kyros’un gençliğinde aldığı eğitim, onun ileride nasıl bir yönetici olacağını belirlemiştir. Burada eğitimden kasıt sadece askeri ya da entelektüel yetkinliklerin kazanılması değildir; karakter terbiyesi anlamına da gelir. Yönetimin başarısı yöneticinin kişisel erdemlerinden doğar.

Eserde dikkat çeken bir diğer boyut da yönetimin doğasına dair dolaylı bir tartışmadır. Ksenophon Kyros’un yönetimini hem monarşik hem de halkla uyumlu bir tarzda tasvir eder; bu yönüyle, yönetim biçimleri arasında ahlaki meşruiyetin belirleyici olduğu bir çerçeve çizer. Kyros halkının çıkarını kendi çıkarının önüne koyarak yöneten ile yönetilen arasında güvene dayalı bir bağ kurar. Bu özellikle MÖ 4. yüzyıl Atinası’ndaki siyasal yozlaşma ve liderlik krizleri düşünüldüğünde didaktik bir nitelik kazanır.

Sonuç olarak Ksenophon, Kyros’un şahsında, bir yandan Platon’un Politeia’sında (Devlet) ortaya koyduğu filozof-kral idealine yakınlaşırken, öte yandan bu ideali daha pragmatik ve tarihsel bir düzlemde temellendirmiş olur. Kyros gerçek dünyada karşılaşılabilir, fakat ahlaki üstünlüğüyle örnek teşkil edecek bir liderdir. Bu yönüyle eser, antik siyasal düşünce tarihinde ideal hükümdar literatürünün erken ve özgün örneklerinden biridir.

Oikonomikos ve Etik-Ekonomi İlişkisi. Ksenophon’un Oikonomikos adlı diyaloğu, felsefe tarihinde ekonomiyle ilgili ilk sistematik metinlerden biri olarak kabul edilir. Ancak burada ekonomi, günümüzdeki anlamından ziyade, ev idaresi ve zenginlik yönetimi bağlamında değerlendirilir. Diyalogda Sokrates bir toprak sahibi olan Kritoboulos ile zenginliğin ne olduğu, nasıl elde edilip korunacağı, kölelerin yönetimi gibi konuları tartışır. Bu bağlamda zenginlik yalnızca mal varlığıyla değil, bireyin ölçülü yaşamı, bilgeliği ve düzen anlayışıyla ilişkilendirilir. Yani ekonomi etik bir çerçeve içinde ele alınır. Ksenophon, çalışmanın ve düzenin de erdemli yaşam için zorunlu olduğunu savunur. Bu bakımdan Oikonomikos hem Sokratik felsefenin gündelik yaşama uyarlanması hem de erdemli bireyin pratik yaşamla kurduğu ilişkinin felsefi temellendirilmesi olarak okunabilir.

Düşünsel Mirası. Ksenophon’un felsefi mirası özellikle pratik bilgelik, yönetim ahlakı ve erdem öğretisiyle klasik felsefe geleneğinde etkili olmuştur. Modern anlamda bir filozof olarak değil, etik ve politik düşünceyi Sokratik gelenek içinden aktaran bir düşünür olarak değerlendirilmelidir. Ksenophon’un eserleri özellikle Orta Çağ’da ideal yönetici tipi üzerine yapılan tartışmalarda önemli bir referans noktası olmuştur. Ayrıca Antik Yunan düşüncesinin etik-politik boyutlarını anlamak açısından vazgeçilmez kaynaklar arasında yer alır.

KAYNAKÇA

Antik Kaynaklar

Ksenophon, Sokrates'ten Anılar [Ἀπομνημονεύματα] (çev. C. Şentuna), Doğu Batı Yayınları, 2022.

Ksenophon, Cyropaedia (çev. W. Miller). Vol. I-II, Harvard University Press, (Loeb Classical Library), (1914).

Ksenophon. Memorabilia. Oeconomicus. Symposium. Apology (çev. E. C. Marchant & O. J. Todd). Harvard University Press. (Loeb Classical Library) 2013.

Modern Çalışmalar

Gray, V., Xenophon. London: Duckworth, 2010.

Jeirani, Y. "The Politics of Benefit: On the Identity of Household Management and Politics in Xenophon’s Memorabilia." Greek, Roman, and Byzantine Studies 60 (2020): 36–60.

Leshem, D., Oikonomia in the age of empires . History of the Human Sciences, 26(1), 29-51. 2013.

Nelsestuen, Grant A. “Oikonomia as a Theory of Empire in the Political Thought of Xenophon and Aristotle.” Greek, Roman, and Byzantine Studies 57, no. 1 (2017): 74–104.

Nadon, C., Xenophon’s Prince: Republic and Empire in the Cyropaedia (1st ed.). University of California Press. 2001.

Rood, T., Political Thought in Xenophon: Straussian Readings of the Anabasis. Polis, 32(1), 143-165, 2015.

Yazar : Oğuz YARLIGAŞ (Medeniyet Üniversitesi)