Lotze, Hermann

Rudolph Hermann Lotze (1817-1881) geç Alman idealizminin en önemli temsilcilerinden, 19. yüzyıl felsefesinde kilit rol oynamış idealist düşünür.

Yaşamı ve Etkisi. Rudolph Hermann Lotze 21 Mayıs 1817'de Bautzen'de (Saksonya) doğdu. Akademik yaşamına 1834 yılında Leipzig Üniversitesi'nde felsefe ve doğa bilimleri öğrencisi olarak başladı. Aynı üniversiteden 1838 yılında tıp, 1840 yılında ise felsefe doktoru unvanı aldı ve böylece her iki alanda da ders verme yetkisi kazandı. Lotze, bir yıl hekimlik yaptıktan sonra 1839'da Leipzig Üniversitesi Tıp Bölümü'nde, 1840'ta ise Felsefe Bölümü'nde yardımcı öğretim görevlisi olarak çalışmaya başladı. Ardından Göttingen'e taşınarak Johann Friedrich Herbart'ın (1776-1841) yerine felsefe kürsüsüne geçti ve aynı zamanda yaklaşık kırk yıl boyunca bu üniversitenin rektörlüğünü yaptı. Yeni-Kantçılar da dahil olmak üzere 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın önde gelen felsefi okullarının neredeyse tamamını etkilemiştir. Bunlardan bazıları; Brentano, Husserl ve fenomenoloji hareketi, İngiliz idealistleri, William James'in pragmatizmi, Dilthey'in yaşam felsefesi, Frege'nin yeni mantığı ve son olarak erken dönem Cambridge analitik felsefesidir.

Eserleri. Başyapıtı olan Mikrokozmos’a (Mikrokosmus, Ideen zur Naturgeschichte und Geschichte der Menschheit, Versuch einer Anthropologie, 1856 ve 1864 yılları arasında 3 cilt halinde yayımlanmıştır) kadar felsefe ve tıp alanında kısa eserler kaleme almış olsa da Mikrokozmos o döneme kadarki çalışmalarının bir sentezini oluşturur ve eserde insanın kozmostaki yerine dair materyalist yaklaşımlara karşı insanın değer, irade ve duygu dünyasını ön plana çıkaran idealist bir yaklaşım savunulur.

Lotze’nin Mikrokozmos’tan sonraki en büyük çalışması Felsefe Sistemi (System der Philosophie) her biri üç kitaptan oluşan üç cilt olarak planlanmış ancak Mantık (Logik: Drei Bücher 1874) ve Metafizik (Metaphysik: Drei Bücher 1879) tamamlanmış olmasına rağmen değer felsefesini (Etik, Estetik ve Din) içeren üçüncü cilt vefatı nedeni ile tamamlanamamıştır. Genel olarak eser, felsefi disiplinler ansiklopedisi konumundadır ve Lotze’nin kendi görüşleri kadar genel felsefi tartışmaları da içermektedir.

Metafiziği. 19. yüzyıl Alman felsefesinin başat konularından biri olması nedeniyle felsefesinin temel konusunu madde ve ruh arasındaki tartışmalar oluşturmuştur. Materyalist felsefenin tüm gerçekliği madde merkezli olarak açıklama girişimini reddetmiş aksine gerçekliğin külli bir ruh olarak görülmesi gerektiğini savunmuş ve bu külli ruhun ‘Tanrı’dan’, ‘Mutlak’tan’ başka bir şey olmadığını ileri sürerek panteist, monist ve spiritüalist bir metafizik yaklaşım benimsemiştir. Onun genel metafizik yaklaşımı panteist, monist ve spiritüalist olmakla beraber Tanrı’nın Spinoza’nın tözü gibi ‘kör ve determinist’ bir yapıda olmadığını ileri sürmüş ve tüm varoluşun tanrısal bir iradenin amacı ve eylemi ile ilintili olduğunu kabul ederek metafizik yaklaşımını ‘teleolojik idealizm’ ile özdeşleştirmiştir. Öyle ki felsefesi nihayetinde bir sevgi ya da aşk metafiziğine evrilmiş tüm gerçekliğin Tanrı’nın sevgisinin ya da aşkının bir tezahürü olduğunu kabul etmiştir. Bu nedenle maddenin kendinde bir şey değil külli bir ruh olan Tanrı’nın içsel sonsuz bağıntısallığının bir ürünü olduğunu savunmuş ve aynı zamanda materyalist görüşler kabul edilmeden Tanrı’nın doğadaki bir tezahürü olarak mekanik işleyişin kabul edilebileceği görüşünü ileri sürerek ‘Mekanizma İlkesi’ni benimsemiştir. Bu bağlamda mekanistik süreçlerin dünyada tanrısal amaçların gerçekleşmesini sağlayan araçlar olduğu sonucuna varmıştır.

Bununla birlikte Lotze, özellikle deneyimin ya da değerler alanının mekanik olarak açıklanamayacak özellikleri olduğuna inanmış, örneğin kuvvetler ve doğa yasaları hakkındaki fikirlerimizin doğada işlerin nasıl yürüdüğünü tanımladığını, betimlediğini ancak açıklamadığını ya da doğadaki işleyişin anlamını veremediğini ileri sürmüştür. Bunu anlamak için onların duyular ötesi alanla ilişkilendirilmesi diğer bir ifade ile değerler ve amaçlarla bağının kurulmasının bir zorunluluk olduğu görüşünü benimsemiş, değerler ve amaçlar olmaksızın doğanın tam bir açıklamasının verilmesinin ya da anlaşılmasının mümkün olmadığını savunmuştur. Dahası, tıpkı makro evreni açıklamada gerekli olduğu gibi mikro evreni yani insanı açıklama ve anlamada da salt nedensel ve rasyonel açıklamaların yetmediğini, duyguların, değerlerin ve amaçların da hesaba katılması gerektiğini belirtmiştir.

Dolayısıyla, nihayetinde Lotze'nin pozisyonu hem doğal süreçlerin mekanistik tanımlarını hem de bu süreçlerin teleolojik açıklamalarını aramayı gerektiriyordu ve bu nedenle o, birbirine karşıt bu iki kategoriyi uyumlu hale getirme gayreti içinde olmuştur. Lotze, bu melez pozisyonu "teleomekanizm" olarak adlandırmıştır.

Mantığı. Metafizik ve felsefi antropoloji kadar mantık alanında da etkili çalışmalar gerçekleştiren Lotze, kendinden sonra gelişen felsefede çok önemli yer tutan normatiflik-doğa, gerçeklik-geçerlilik, yönelmişlik-varoluş ayrımlarına mantık eserlerinde yer vermiştir. Mantığın psikolojiye indirgenemeyeceğini, düşüncelerin kendi nesnel alanı olduğunu savunan Lotze, bu bağlamda mantıksal çıkarımların psikolojik çağrışım prensipleri ile açıklanamayacağını, mantıksal bağıntı kurmanın hiçbir biçimde ideler arası ardışıklık ya da eşzamanlılık bulma ile ilinti olmadığını kabul eder ve Kantçı bir yol izleyerek mantığın kendine has katkısına vurgu yapar. Psikolojik kavram teorilerine de karşı çıkan Lotze, kavramın da ancak duyu malzemesine zihnin katmış olduğu bağıntı kurma fonksiyonu ile mümkün hale geldiğini ileri sürer. Bu doğrultuda Lotze’ye göre kıyasın anlamı da öncülleri birbirine ekleme ya da birleştirme değil öncüller arasındaki içsel bağıntısallığın ortaya çıkarılmasıdır.

KAYNAKÇA

Lotze, Hermann. Microcosmus: An Essay Concerning Man and His Relation to the World Vol. II. Translate Elizabeth Hamilton&E:E. Constanve Jones. Edinburgh: 1885.

Lotze, Hermann. Lotze’s System of Philosophy: Logic. Translate Bernard Bosanquet. Oxford: Clarendon Press, 1884.

Lotze, Hermann. Lotze’s System of Philosophy: Metaphysic (Trans. Bernard Bosanquet). Oxford: Clarendon Press, 1887.

Beiser, Frederick. Late German Idealism: Trendelenburg and Lotze, Oxford: Oxford University Press, 2013.

Schliesser, Eric. Felsefenin İhmal Edilmiş On Klasiği. Çeviren İlke Aksu- Onur İşçi. Ankara: Heretik Basın Yayın, 2019.

Sullivan, Richard. "Stanford Encyclopedia of Philosophy". Hermann Lotze. Stanford University. Retrieved 30 July 2020.

Yazar : Mehmet Eren GEDİKLİ (Dr.)