Reichenbach, Hans

1891-1953 yılları arasında yaşamış, mantıksal empirizmin kurucularından ve yirminci yüzyıl bilim felsefesinin önde gelen isimlerinden biri olarak anılan Alman düşünür.

Yaşamı. 1891 tarihinde Hamburg’ta doğmuştur. İlk ve orta öğrenimini Hamburg’ta tamamlamış, sivil mühendislik eğitimi almak üzere Stuttgart Teknik Üniversitesi’ne gitmiştir. 1910-1911 tarihleri arasında eğitim gördüğü bu üniversiteden ayrılan Reichenbach, Berlin, Münih ve Göttingen Üniversitelerinde fizik, matematik ve felsefe eğitimi almaya başlamıştır. Bu süre içerisinde fizikçi Max Born, Arnold Sommerfeld ve Max Planck’ten; matematikçi David Hilbert’ten; filozof Ernst Cassirer’den fizik, matematik, felsefe ve mantık dersleri almıştır. 1915 yılında Erlangen Üniversitesinde tamamladığı olasılık kuramına ilişkin Der Begriff der Wahrscheinlichkeit für die mathematische Darstellung der Wirklichkeit (Gerçekliğin Matematiksel İfadesinde Olasılık Kavramı) başlıklı teziyle doktor unvanı almıştır.

1920 yılında Stuttgart Teknik Üniversitesi’ne geri dönmüş, burada görelilik teorisi ve bilim felsefesinden radyo teknolojisine kadar çeşitli dersler vermiş­tir. Aynı yıl, bu üniversitede Relativitätstheorie und Erkenntnis apriori (Görelilik Teorisi ve Apriori Bilgi) başlıklı doçentlik tezi hazırlamıştır. Daha sonraki yıllarda bu alandaki çalışmalarına devam etmiş; görelilik teorisi ve kuantum mekaniğinin yanı sıra, olasılık mantığı ve olasılık hesabı ile ilgili fikirlerini ortaya koyduğu çeşitli yayınlar yapmıştır. 1927-1933 yılları arasında Berlin Üniversitesi Fizik Bölümü’nde doğa felsefesi dersleri vermiş ve burada profesör olmuştur. Hitler’in Almanya’da iktidara gelmesiyle ülkesinden Türkiye’ye 1933 yılında göç eden Reichenbach, İstanbul Üniversitesinde beş yıl boyunca Felsefe bölüm başkanlığı görevini yürütmüştür. Türkiye’de geçirdiği beş yılda oldukça üretken olan Reichenbach, burada birçok öğrenci yetiştirmiş ve Türk Felsefesine önemli katkılar yapmıştır. 1938 yılında Amerika’ya taşınmış ve 1953’teki ölümüne dek bu ülkede kalmıştır.

Felsefesi. Reichenbach’ın ilk çalışmalarında, üzerine eğitim almış olduğu Kant felsefesinin etkisi gözlenmektedir. Fizik, matematik ve mantık eğitimi de almış olan Reichenbach, Einstein’ın Berlin Üniversitesi’nde, görelilik teorisi ile ilgili verdiği ilk seminerine davet ettiği beş kayıtlı kişiden birisi olmuştur. Einstein’ın 1917-1920 tarihleri arasında Berlin’de verdiği görelilik teorisi derslerine da katılan Reichenbach bundan sonra, görelilik teorisinin ve kuantum mekaniğinin felsefe üzerindeki etkisi ile ilgilenmeye başlamıştır. Görelilik teorisi ile tanıştıktan sonra Reichenbach, çalışmalarında Kant’ı eleştiren bir tavır sergilemiştir. Çağımızın iki önemli fizik teorisi olan görelilik teorisi ve kuantum mekaniği konularında yaptığı felsefi çalışmalarla bilim felsefesi ve özellikle fizik felsefesinde derin bir etki yaratmıştır.

Reichenbach, genel olarak çalışmalarında mekân, zaman, determi­nizm, tümevarım konularını işlemiş ve bu kavramları, fiziğin yeni verilerine dayanarak eleştirmiştir. Bilimde özellikle fiziksel olgular arasındaki ilişkilerin zorunlu değil de olası olduğunu savunmuştur. Aristoteles mantığından ayrı bir mantığın gerekli oldu­ğunu öne süren Reichenbach, Ernst Mach’ın deneyciliği ile Bertrand Russell’ın yeni mantığını birleştirmeye çalışmıştır. Reichenbach, 1928 yılında Berlin Çevresi veya Berlin Mantıkçı Olguculuk Ekolü adıyla da anılan Empirik Felsefe Cemiyetini (Gesellschaft für empirische Philosophie) kurmuştur. Bu topluluğun üyeleri arasında, David Hilbert, Richard von Mises, Kurt Grelling ve Carl Gustav Hempel gibi düşünürler bulunmaktadır.

Onun çalışmaları, özellikle fizik felsefesinde formal felsefe, mantık, tümevarım ve olasılığın temelleri üzerine olup söz konusu alanlara büyük bir katkı yapmıştır. Onun için felsefe, bilimsel bilginin mantıksal ve epistemolojik olarak yeniden yapılandırılmasıdır. Bu bakımdan Reichenbach, mantıkçı pozitivistlerin kurduğu Viyana Çevresinin resmi bir üyesi olmamış, ancak çevre üyeleri ile ilişkisini her zaman sürdürmüştür. Kendisi, neopozitivist bir felsefe anlayışı benimsemiştir. Ancak mantıkçı pozitivistlerin doğrulanabilirlik kuramına karşılık olasılık kuramına dayanan bir doğrulama kuramı ortaya attığı için mantıkçı pozitivistlerden ayrılmıştır. O, olasılık teorisi içinde, bağıl frekans görüşünü geliştirmiş ve klasik tümevarım kurallarının pragmatik olarak korunabileceğini tartışmıştır. Reichenbach’ın olasılık frekansı düşüncesine göre, olasılık uygulamaları, rastgele dizilerle sınırlandırılmamıştır. Onun yerine Reichenbach, rastgele ve rastgele olmayan birçok tip dahili yapının işlenebileceği daha genel bir teori inşa etmiştir. Çalışmalarını ve epistemolojisini bilimsel felsefe çerçevesinde şekillendiren düşünür, mantıksal empirizm ile ilgili görüşlerini ilk kez ortaya atmasından sonra ‘olasılık kavramının’ tüm bilgi teorileri için temel olduğu iddiasını taşımıştır. Ona göre, “bilgi teorisi, bilimin analizidir”, dolayısıyla bu analizi yaparken gözlemlenebilen olaylar arasında bir olasılık içleminden bahsetmemiz gerekmektedir.

Reichenbach, geçmişte aldığı disiplinler arası eğitimi çalışmalarına da aktarmış ve böylelikle gerek bilim felsefesi gerekse mantık alanında özgün eserler ortaya koymuştur. Reichenbach’ın yetiştirdiği öğrencilerden biri olan ve onun izinden gidip aynı zamanda onun fikirlerini ileri taşıyan Salmon’a göre, nasıl ki Hume 18. yüzyılın en büyük empirist filozofu olarak anılıyorsa, Reichenbach da 20. yüzyılın en büyük empirist filozofu olarak anılmalıdır.

Başlıca eserleri. The Theory of Relativity and a Priori Knowledge (Görelilik Teorisi ve a Priori Bilgi,1920), The Philosophy of Space and Time (Uzay ve Zaman Felsefesi, 1928), Aims and Methods of Modern Philosophy of Nature (Modern Doğa Felsefesinin Yöntemleri ve Amaçları, 1931), The Theory of Probability  (Olasılık Teorisi, 1935), Experience and Prediction (Deney ve Tahmin, 1938) [Bu eser, Reichenbach’ın Türkiye’de bulunduğu zamanda basılan ve İngilizce olarak yayınladığı ilk kitaptır], From Copernicus to Einstein (Kopernik’ten Einstein’a, 1942), Philosophic Foundations of Quantum Mechanics (Kuantum Mekaniğinin Felsefi Temelleri, 1944), Elements of Symbolic Logic (Sembolik Man­tığın Öğeleri, 1947).

İstanbul Üniversitesinin akademik yılı açılış konuşmalarının dördü Reichenbach tarafından yapılmış ve konuşmalar onun en ilgi gören kitaplarından biri olan The Rise of Scientific Philosophy (Bilimsel Felsefenin Doğuşu) adıyla 1951 yılında yayınlanmıştır. [Bu konuşmalar daha sonra derlenip, günümüz Türkçesine uyarlanmış ve Bilime Yeni Pozitif Bakış, İstanbul Konferansları adı altında, 2013 yılında tekrar yayınlanmıştır]. The Direction of Time (Zamanın Yönü, 1956) ise ölümünden sonra yayımlanmıştır.

KAYNAKÇA

Güzeldere, Güven. “An Interview with Maria Reichenbach and David Kaplan”, Turkish Studies in the History and Philosophy of Science içinde 7-24. Ed. Gürol Irzık, Güven Güzeldere. Netherlands: Springer, Vol. 244, 2005.

Hempel, Carl. “Hans Reichenbach Remembered”. Erkenntnis, Sayı 35, No. 1/3 (1991): 5-10.

Irzık, Gürol. “Hans Reichenbach in Istanbul”. Synthese, Sayı 181/1 (2011): 157-180.

Kadıoğlu, S., Erginöz, G. “İstanbul’da Bir Alman Filozof: Hans Reichenbach (1891-1953)”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, Sayı 19 (2011): 159-173.

Reichenbach, Hans. The Rise of Scientific Philosophy. Berkeley-Los Angeles: Univ. of California Press, 1951.

Salmon, Wesley C.. “The Philosophy of Hans Reichenbach”. Synthese, Sayı 34/1, Hans Reichenbach, Logical Empiricist, Part I (1977): 5-88.

Uçar, Semra. “Hans Reichenbach’ın Olasılıkçı Mantığı”. Felsefi Düşün-Akademik Felsefe Dergisi, Sayı: 7 (2016): 251-276.

Uçar, Semra. "Hans Reichenbach ve Türk Felsefesi'ne Katkıları”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, Sayı 30 (2016): 1001-1030.

Yazar : Semra UÇAR (Sinop Üniversitesi)