Rorty, Richard
Tam adı ile Richard McKay Rorty, 1931-2007 yılları arasında yaşamış, postyapısalcı düşüncenin Amerika’daki temsilcisi olarak bilinen düşünürdür.
Yaşamı. 4 Ekim 1931’de New York’ta dünyaya gelmiştir. 1946-1952 yılları arasında Chicago Üniversitesi’nde felsefe lisans ve yüksek lisans eğitimini tamamlamıştır. 1952’de Yale’de başladığı doktora eğitimini 1956’da metafizikçi Paul Weiss danışmanlığında The Concept of Potentiality [Olasılık Kavramı] isimli tez ile bitirmiştir. Bu tez Alfred North Whitehead’in metafiziği ve Platonculuk hakkında kapsamlı bir incelemedir. Rorty, felsefe hocalığının yanı sıra 1998’den 2005 yılına kadar Stanford Üniversitesi’nde karşılaştırmalı edebiyat hocalığı da yapmıştır. 8 Haziran 2007’de Kaliforniya’da ölmüştür.
Düşünceleri ve Başlıca Eserleri. Rorty’nin 1960’lı yıllardaki felsefe çalışmalarını belirleyen temaların başında analitik dil felsefesi gelmektedir. 1967’de birçok makalesinden derlenen The Linguistic Turn: Essays in Philosophical Method [Dilsel Dönüş: Felsefi Yöntem Üzerine Denemeler] ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada analitik felsefenin ortaya koyduğu dünyanın tam ve kusursuz temsili anlayışı ile dil incelemeleri ele alınmıştır. Çalışmanın ön sözünde analitik dil felsefesini kendisinden önceki gelenekleri yerdiği için övmüş, ancak sonraki çalışmalarında Platonculuktan miras alınan mutlaklık ideali nedeniyle analitik düşüncenin de geleneksel felsefenin yanılgılarına düştüğünü itiraf etmiştir. Analitik dil felsefesi çalışmalarında WVO Quine, Wilfrid Sellars, Ludwig Wittgenstein, Martin Heidegger ve Donald Davidson gibi düşünürlerin etkilerini görmek mümkündür.
1970’lerden itibaren ise Rorty, Kartezyen düşünce geleneğinin ulaştığı son nokta olarak düşünülen modern epistemolojinin eleştirisine yönelmiştir. Philosophy and The Mirror of Nature (Felsefe ve Doğanın Aynası, -bundan sonra FDA olarak anılacaktır) çalışması eleştirel görüşlerini içermektedir. Felsefe dünyasında büyük yankı uyandıran bu çalışmada Rorty, zihnin iç yaşantılarını dile getiren ve geleneksel felsefeyi tasvir eden metafor haline gelmiş “zihnin aynavari özü” ya da epistemolojik “ayna” imgesinin çelişkilerini ele almıştır. FDA’nın problemi “zorunlu epistemolojik temeller olmaksızın felsefe” düşüncesinin ortaya konmasıdır. Rorty’nin olumsallık fikri de genel olarak temellerin zorunlu ve mutlak kabul edilmesinin reddine dayanmaktadır. Buna göre FDA, felsefede zorunlu mutlak temel arayışının ve eskimiş bir metafor olan “aynavari öz” düşüncesinin terk edilmesine karşı bir çağrıdır. Rorty’ye göre, Descartes’tan beri gelen zihin-beden ayrımına ilişkin argümanları ile gerçeklik ve dil arasındaki ilişkiyi inceleyen modern epistemoloji, geleneksel bir sözcük dağarının devamıdır ve güncel problemleri açıklamada yetersiz kalmıştır.
Mutlak temel argümanına karşı Rorty, bilim felsefecisi Thomas Kuhn’un bilimin paradigmalarla ilerlediği fikrine uygun olarak sözcük dağarlarının zamanla birbirinin yerine geçtiğini söylemiştir. Bu geçiş, felsefenin hermeneutik bir zemine yerleştirilmesiyle görülebilir. Rorty’nin FDA’da bir “sohbet” olarak tanımladığı hermeneutik, epistemoloji olmaksızın felsefe ne olacaktır, sorusuna verilmiş bir cevaptır. Hermeneutik proje, felsefi hakikatin reddedilmesine değil; epistemolojiden sonra felsefenin ortaya koyabileceği bilinç durumuna karşılık gelmektedir. Bu bakımdan dünyanın kusursuz temsili yerine “sohbet”in sağladığı olumsallık ve görelilik durumu hakikatin tarih ve kültür tarafından şekillendiğini göstermektedir.
Bu noktada Rorty felsefenin rolünün irrasyonalizm-rasyonalizm ya da idealizm-realizm karşıtlığını derinleştirmek olmadığını; aksine geçmiş ve gelecek felsefi söylem ya da bilimsel teoriler arasındaki iletişimi sağlamak olduğunu dile getirmiştir. Bunu yaparken daha önce Hans-Georg Gadamer’in kullandığı ve Türkçeye “eğitim”, “kendini şekillendirme” veya “eğitme” şeklinde tercüme edilen Almanca Bildung ve “edifikasyon” terimlerinden yola çıkarak bireyin kendi bilincini kurma çabasına odaklanmıştır. Bildung bireysel anlamda zihnin ayna görevi gören a priori kalıplardan ya da özden oluşmadığını, bireyin eğitim ve kültür yoluyla tarihsel olarak bilincini inşa edilebileceğini ifade ederken felsefi anlamda ise epistemolojik düşüncenin ve terimlerin kültürel bir üretim olduğunu ima eder.
Rorty’nin 1972-1982 yılları arasındaki çalışmaları özellikle temel karşıtlığı ve olumsal dil görüşlerinin sosyal yaşamdaki etkilerinden oluşmaktadır. Bu yazıların bir kısmı Consequences of Pragmatism [Pragmatizmin Sonuçları] isimli kitabında toplanmıştır. William James ve John Dewey’in pragmatizminden etkilenen Rorty, kendi pragmatizm versiyonunu tarihselci ve nominalist bakış açısına dayandırmıştır. Bu bakımdan hakikat de tarihsel olarak “eski” ve “yeni” dil kullanımına bağlanmıştır. Örneğin Aristoteles’in yuvarlanan taşlara bakıp “serbest düşme” görmesi ile daha sonra Galileo Galilei’nin aynı taşları “sarkaç” olarak adlandırması gerçekliğin dili kullanma biçimine göre farklı şekilde yorumlanabileceğini gösterir. Ne var ki Rorty’ye göre, bu kavramsal geçiş, geleneksel felsefe tarafından idealizm ve realizm arasına hapsedilerek dilin rolü göz ardı edilmiştir.
Rorty, 1989’da yayımlanan Contingency, Irony and Solidarity [Olumsallık, İroni ve Dayanışma] kitabında düşünce tarihinde “metaforların sürekli literalliğin içinde sönüp gittiğini” dile getirir. Gerçekte bu literalleşme, rasyonelleşme hareketi olarak geleneksel felsefenin ruhunu temsil etmektedir.
Rorty’nin olumsal dil ve göreli hakikat görüşleri politik açıdan liberal demokrasinin ayrılmaz bir parçasıdır. Sırasıyla 1990 ve 1999’da yayımlanan Objectivity, Relativism and Truth ve Philosophy and Social Hope yazılarında olumsal dil görüşü, toplumsallık ve pragmatizm arasında köprü kurmaktadır. Bu çalışmalarında sıklıkla vurguladığı felsefi çokkültürcülük, öncelikle mutlak temellere dayandırılan düşünce geleneğine dair, sonrasında liberal demokrasi ve dünya yurttaşlığı için umudu temsil etmektedir. Bu görüşleri sebebiyle felsefenin dışına çıkmakla ve felsefede “edebileşme” sorununa yol açmakla suçlanan Rorty, kendisini filozof olarak tanımlamamayı tercih etmiştir.
KAYNAKLAR
Duignan, Brian. “Richard Rorty American Philosopher” Britannica https://www.britannica.com/biography/Richard-Rorty Çevrimiçi 20 Temmuz 2023.
Ramberg, Bjørn & Dieleman Susan. "Richard Rorty", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2023 Edition). Editörler Edward N. Zalta & Uri Nodelman, https://plato.stanford.edu/cgi-bin/encyclopedia/archinfo.cgi?entry=rorty Çevrimiçi 20 Temmuz 2023.
Rorty, Richard. Olumsallık, İroni ve Dayanışma. Çeviren. Mehmet Küçük ve Alev Türker, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1995.
Rorty, Richard. Felsefe ve Doğanın Aynası. Çeviren. Funda Günsoy Kaya, İstanbul: Paradigma Yayınları, 2006.
Gross, Neil. Richard Rorty The Making of an American Philosopher. London: The University of Chicago Press, 2008.
Yazar : Cemre UĞURAL YAMUÇ (Dr.)