Seneca
[Lat. Lucius Annaeus Seneca] [Fr. Sénèque]
Roma’nın İmparatorluk döneminin önemli düşünürü ve Stoa felsefesinin ileri gelen temsilcisi.
Devlet adamı olan babası Seneca Maior (Yaşlı Seneca) nedeniyle, Seneca Minor (Genç Seneca) olarak da bilinen düşünür, yaşamı boyunca farklı görevlerde Roma’ya hizmet etmiştir; Roma’nın ünlü imparatoru Nero’nun öğretmeni ve akıl hocasıdır.
Yaşamı. Lucius Annaeus Seneca, dönemin kültür merkezlerinden biri olan Hispania’nın Corduba (bugünkü İspanya, Cordoba) şehrinde MÖ. 4’te dünyaya gelir. Çocuk yaşta Roma’ya getirilir ve Mısır valisinin eşi olan teyzesinin desteğiyle öğrenimine başlar; Pythagorascı Sotion'dan ve daha sonra Attalus'tan dersler alır, Kynik Demetrius'u ve Papirius Fabianus'u da hararetle dinleyen Seneca'nın felsefeye olan aşırı düşkünlüğü babasını telaşlandırır, çünkü İmparator Tiberius gençliği saran bu felsefe akımlarına hiç sıcak bakmamaktadır. Ayrıca Seneca'nın yaptığı perhizlerden dolayı zaten zayıf olan bünyesi daha da bozulur ve sağlığı iyice kötüye gider. Hastalandığında önce Pompei’ye gönderilir, ardından Mısır’a gider ve eğitimine devam eder. MS. 31 yılında Roma’ya döndüğünde hemen devlet görevlerine atanır, avukat ve senato üyesi olur. İmparator Caligula, Seneca’yı bir tehdit olarak görür ve ortadan kaldırmak ister; ancak imparatorun yanındakiler onun zayıf ve hasta bünyesi sebebiyle hayatının fazla sürmeyeceğini söyleyerek dikkatleri üzerinden alırlar. Caligula’nın ardından tahta gelen Claudius, kendisine komplo düzenlendiği korkusuyla, Seneca’nın Iulia Livilla’yla ilişkisi olduğunu ileri sürerek onu MS. 41 yılında sürgüne gönderir. Seneca’nın felsefe eserleri için verimli sürgün süreci, imparator adayı Nero’nun eğitimini vermesinin istenmesiyle MS. 49 yılında sona erer. Claudius’un ardından on altı yaşında yönetime geçen Nero’nun öğretmenliğini uzun yıllar yapar, ancak imparatorun dengesi giderek bozulur, annesi Agrippina’yı öldürtür. Seneca yönetime destekten çekilmek için tekliflerde bulunur, ancak bu isteği Nero tarafından defalarca reddedilir. MS. 64 yılındaki büyük Roma yangınının ardından Nero’ya suikast düzenlenir; Seneca’nın adı suikastçıların arasında yer alır ve hakkında ölüm kararı çıkarılır. Bu kutsal görevi kendisinin icra edeceğini bildirir ve MS. 65 yılında damarlarını keserek yaşamını kendisi sonlandırır.
Eserleri. Farklı türlerde eserler veren Seneca, hem Latin edebiyatında elimize geçmiş sayılı tragedyanın, hem de stoa felsefesinin temel öğretilerini ele aldığı pek çok eserin yazarıdır. Trajedi eserleri: Hercules Furens, Medea, Troiades (Troialı Kadınlar), Phaedra, Agamemnon, Oedipus, Hercules Oeta'da, Phoenissae, Thyestes.
Teselli eserleri: Ad Marciam De Consolatione (Marcia'ya Teselli), Ad Helviam Matrem de Consolatione (Annem Helvia'ya Teselli), Ad Polybium de Consolatione (Polybius'a Teselli).
Felsefe eserleri: Dialogii başlığı altındakiler; De Providentia (Tanrısal Öngörü), De Constantia Sapientis (Bilgeliğin Sarsılmazlığı), De Ira (Öfke Üzerine), De Vita Beata (Mutlu Yaşama Üzerine), De Otio (Boş Zaman Üzerine), De Tranquillitate Animi (Ruh Dinginliği Üzerine), De Brevitate Vitae (Yaşamın Kısalığı Üzerine),
Dialogii başlığında olmayanlar; De Clementia (Hoşgörü Üzerine), De Beneficiis (İyilikler Üzerine), Naturales Questiones (Doğa Araştırmaları). Ayrıca 124 mektuptan oluşan ve Roma Stoacılığına dair önemli ipuçlarının yer aldığı Ahlak Mektupları, Epistulae Morales de felsefe eserleri arasında yer almalıdır.
Ayrıca Seneca’nın kendisini sürgüne gönderen Claudius’a karşı yergi olarak yazdığı, Divi Claudii Apocolyntosis (İmparator Claudius'un Kabaklaşması) eseri bulunur.
Düşüncesi. Tüm düşüncelerini doğaya uygun yaşamak (secundum naturam vivere) fikri üzerine inşa eden Seneca, hemen tüm eserlerinde bilge insan ve sıradan insan figürleri ortaya koyarak onların karşılaştırmalarıyla felsefeyle uğraşmanın insanı nerelere kadar ilerletebileceğinden bahseder. Bu açıdan Seneca’ya göre felsefe bir yaşama biçimidir, ona göre bir kişi öğrendiklerini uygulamıyorsa, öğrenmemiş demektir. Stoacılığın en önemli parçası physis (doğa) yaşamın kılavuzu olduğunda, en yüce iyiye (summum bonum) ulaşmanın mümkün olduğunu savunan düşünür, De Providentia (Tanrısal Öngörü) eserinde, bunu yapan bilge kişinin tanrıya komşu ve hatta onun hakiki oğlu olabileceğini aktarır. Kader ve Tanrısal Öngörü gibi tanımlaması zor kavramları tartıştığı eserin girişinde, “iyi insanların başına neden kötü şeyler gelir” sorusunu yanıtlamak için öncelikle temel ilkenin, doğanın mükemmel düzeninin bir düzenleyicisi olduğu fikrinin kabul edilmesi gerektiğini açıklar. Seneca’ya göre, evren, hiçbir şekilde rastlantısal bir hareket sonucu oluşmuş olamaz. Kader (Fortuna) dönek ve dengesizdir, Stoa düşüncesine göre dünyevi olan her şey onun hükmündedir ancak kendini bilen kişi onun karşısında asla yenilmez. Bu açıdan yaşamda sahip olunan herhangi bir şey insana değil, kadere aittir. Bu sebeple, insan aklını ve ruhunu kullanarak gönüllü fakirliği (voluntaria paupertas) seçmeli; zenginlik, makam, şan, şöhret gibi geçici tutkulardan arınıp erdemi (virtus) bulmalıdır. Erdeme sahip olan bir kişi bütün zenginlerden daha zengin bir kişidir. Bu yüzden insan ruhunu felsefe aracılığıyla erdemli olanı istemek üzere eğitmek gerekir, zira erdeme ulaşmak mutlu yaşama ulaşmak demektir. Seneca'ya göre "aklın verdiği iyilikler gerçektir, sağlamdır ve süreklidir; yok olmaz, hatta azalmaz" bu yüzden, ilahi bir kıvılcıma sahip olan aklı, yaşamın her ayrıntısında doğruyu yanlıştan ayırt edecek tek ölçüt olarak almak gerekir. Aklın berrak bir şekilde kılavuzluk edebilmesi, öğrendiklerini uygulayabilmesi için bedensel ve zihinsel terbiye mühimdir. De Ira veya Tranquilitate Animi eserlerinde ruhun ve aklın dengesini ancak tutkulardan, insanı kötülüğe sevk edecek duygulardan uzak tutularak sağlanabileceğini açıklar. Seneca’ya göre bütün evren maddeden (ex materia) ve tanrıdan (ex deo) ibarettir. Tanrı evreni bir sınır içine alır, bu sınır içinde kalanlar da tanrıyı bir yönetici ve önder olarak izler, zira Seneca’ya göre tanrı her şeye gücü yeten değil, mutlak zorunluluğa (fatum) tabi olandır. İnsan da kendi gücünün nerelere yettiğini ölçmeli, müdahale edebildiği alanlarda seçimlerini sağduyusu ve erdemiyle yapmalıdır; Seneca’ya göre insan nasıl yaşayacağını seçiyorsa, nasıl öleceğini de seçmelidir.
KAYNAKÇA
Inwood, Brad. Reading Seneca: Stoic Philosophy at Rome, Claredon Press, Oxford, 2005.
Graver, Margaret. Seneca: The Literary Philosopher, Cambridge University Press. 2023.
Seneca. Moral Essays, Volume I: De Providentia. De Constantia. De Ira. De Clementia. Translated by John W. Basore. Loeb Classical Library 214. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1928.
Seneca, Moral Essays, Volume II: De Consolatione ad Marciam. De Vita Beata. De Otio. De Tranquillitate Animi. De Brevitate Vitae. De Consolatione ad Polybium. De Consolatione ad Helviam. Trans. & Ed. John W. Basore. Loeb Classical Library 254. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1932.
Seneca. Epistles, Volume I: Epistles 1-65. Translated by Richard M. Gummere. Loeb Classical Library 75. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1917.
Seneca. Epistles, Volume II: Epistles 66-92. Translated by Richard M. Gummere. Loeb Classical Library 76. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1920.
Seneca, Tanrısal Öngörü, Çev. Çiğdem Dürüşken Alfa Yayınları, 2014.
Volk, Kathrina, Williams Gareth (ed.) Seeing Seneca Whole: Perspectives on Philosophy, Poetry and Politics, Columbia Studies in the Classical Tradition Vol. 28, Brill, 2006.
Yazar : Bengü CENNET COŞKUN (İstanbul Üniversitesi)