Spinoza, Baruch

[Por. Bento] [İbr. Baruch] [Lat. Benedictus]

1632-1677 yılları arasında yaşamış olan erken modern dönem filozofu.

Yaşamı ve genel felsefesi. Doğumu Amsterdam 1632, ölümü Lahey 1677. Yahudi kökenli, Birleşik Eyaletler (Hollanda) vatandaşıdır. 1656’da Amsterdam Yahudi Cemaati’nden çıkarılmıştır. Erken Modern dönem filozoflarından Spinoza, yeni terimler icat etmektense eskilerin anlamlarını radikal biçimde dönüştürerek felsefe yapmıştır. Kısmen çağından kaynaklanan bu tarzı, metafizik ve ontolojide en çok Tanrı, öz ve çaba (conatus), etikte özgürlük, politikada doğal hak ve çokluk (multitudo) kavramlarında sezilir. Polemiklerinde muhatabının çelişkilerini açığa çıkarmak için bazen terimleri benimsemediği anlamlarında kullandığı da olur. Bağlama dikkat edilmezse bu durum onun özgün kavramlaştırmalarını izlemeyi zorlaştırabilir. Metafizik müdahalelerinin yanı sıra özgür irade fikrini reddiyle, erekselcilik ve hurafe eleştirisiyle, zihin-beden birliği ve duygular teorisiyle, ifade özgürlüğü ve demokrasi savunusuyla ve de Kutsal Kitap yorumlama yöntemi önerisiyle bilinir.

Etkilendikleri. İlkçağ materyalizmi, Stoacılık, Yahudi düşüncesi, skolastik felsefe, Ibn Rüşdcülük, Reform hareketi ve Yeni Felsefe (Bacon, Descartes, Hobbes). Siyaset felsefesinde Machiavelli ve Hollanda cumhuriyetçilerinin de izleri görülür.

Eserleri ve Kavramları:

I. Tractatus de Intellectus Emendatione (TIE) ilk ve tamamlanmamış çalışmalarındandır. İlk defa 1677’de dostlarının hazırladığı Opera posthuma’da (OP) yayımlanmıştır. Eksikliklerine rağmen pedagojik üslubu ve yöntemsel içeriği bakımından Spinoza felsefesine en iyi giriş metnidir. Burada filozof çıkarım ilkelerini, tanım teorisini ve doğruluk anlayışını ilk kez formüle eder. Felsefi projesinin metafizik-epistemolojik-etik-politik bütünselliğini belli eder. Kendisinin nedeni (causa sui), çaba ve öz gibi kavramlarını ise henüz yetkinleştirmemiştir.

II. Korte Verhandeling van God, de Mensch, en des Zelfs Welstand (KV) 19. yüzyılda keşfedilmiş, Van Vloten tarafından 1862’de yayımlanmıştır. Elyazmalarındaki belirsizlikler sebebiyle genel okur için zorlayıcı, Spinoza felsefesinin gelişimini inceleyenler için eşsiz bir kaynaktır. Ethica’nın geometrik tarzda düzenlenmemiş taslağı olarak görülse de orada yer almayan bazı konular içerir (örneğin Şeytan’la ilgili olan 25. bölüm).

III. Renati Des Cartes Principiorum philosophiae (PP), Cogitata metaphysica (CM) adlı ekle Spinoza hayattayken ismiyle yayımlanmış tek eserdir (1663). Bir öğrencisiyle Descartes felsefesi çalışırken yazılan bir şerh kitabıdır. Felsefenin İlkeleri’nin 1., 2. ve kısmen 3. Bölümlerine dayanır, fakat Descartes’ın diğer eserlerinin de izlerini taşır. CM ise Spinoza’nın beslendiği neo-skolastik kaynaklara, kullandığı terimlerin dönemdeki alımlanışına ışık tutar.

IV. İlk defa OP’de yayımlanan Ethica Spinoza’nın başeseridir. Metafizik, epistemolojik ve etik kavramlarının gelişkin hallerini barındırır. Temel sorusu “tüm belirlenmişliğiyle insan nasıl özgürleşir?”dir. Spinoza için belirlenim ve özgürlük zıt kavramlar değildir; asıl mesele, dışsal belirlenimleri anlayıp bunların olumsuz etkilerini azaltmak ve içsel belirlenimleri çoğaltmaktır. Spinoza metafiziğinde tek bir varlık vardır, o da sonsuz sıfata sahip Tanrı veya Doğa’dır. Diğer şeyler onun yalnızca ikisini (düşünce ve uzam) bildiğimiz sıfatlarının dolaysız ya da dolaylı kipleridir. Tanrı’nın gücünden tüm şeylerin gücünün sadece kaynağını değil aynı zamanda toplamını anladığından, Spinoza’da potansiyel ya da türüm kavramlarına yer yoktur. Tekiller tanrısal gücün yalnızca bir kısmına sahip olduklarından bu gücü çaba formunda ifade ederler ve diğer parçalarla sürekli etkileşim halindedirler. Ayrılıklara, yok etmelere, ortaklaşıp birleşmelere açık olan bu etkileşimde şeylerin güçleri artar ya da azalır. Doğanın bir parçası olan insan bu etkileşimlerdeki nedensel bağlantıları maddi uyum ve ortaklaşma üzerinden anladıkça salt pasif olmaktan çıkıp etkin olmaya başlar. Aktif duygular ve erdemler buradan doğar. Ethica ayrıca etik özgürleşmeye paralel bir şekilde geliştirilmiş bilgi türleri, upuygunluk, akıl ve imgelem gibi epistemolojik konuları bakımından önemlidir.  

V. Tractatus theologico-politicus (TTP) Spinoza hayattayken yayımlanan ikinci eseridir (1670). Yazar ismi belirtilmeden basılmıştır. Temel savunusu ifade özgürlüğüdür. Politik kısmın başladığı 16. bölüme dek, Spinoza bu özgürlüğün önündeki en büyük engel olarak gördüğü yanlış Kutsal Kitap yorumlarını eleştirir. Doğayı yorumlama yöntemiyle aynı ilkelere sahip olan ve yalnızca Kutsal Kitap’a dayanan yeni bir yöntem önerir. Bu yöntem ışığında Kutsal Kitap’ın öğretisinin adalet ve yardımseverliği buyuran Tanrı’ya tapma çağrısı olduğunu belirtir. Herkese seslendiğinden amacı bilgi değil ahlaki itaat olan Kutsal Kitap’a başka konularda başvurulmamalıdır. Bilimsel tartışmalar özgür bırakılmalı, devlet yönetimi dinî tarafların nüfuzundan arındırılmalıdır. Eser ayrıca Spinoza’nın devlet ve hak kuramını, demokrasi savunusunu, mucizeler analizini barındırması bakımından önemlidir. İfade özgürlüğü savunusu ise türünün ilk örneklerindendir ama sonraki liberal versiyonlardan farklı, varoluşsal bir temele sahiptir.

VI. Spinoza’nın ölümüyle yarım kalan Tractatus politicus (TP) ilk defa OP’de basılmıştır. Biçimi, klasik yönetim türleri incelemelerine benzer fakat alışılmadık tezler içerir. Burada Spinoza ontolojisine hâkim olan varlığı koruma sorunsalını politik bedenlere uygular. Sadece demokrasiyi savunmaz, belli bir monarşi ve aristokrasi kavrayışı da geliştirir. Sayısal içermeye ve çoklu meclislere dayalı bu kavrayış, monarşi ve aristokrasinin bile varlıklarını korumak için demokratikleşmeleri gerektiği yönündedir. Bütünüyle demokrasiye ayrılmış son bölümse tamamlanamamıştır. Eserde ağırlığını hissettiren çokluk kavramının özgünlüğü, Hobbes’un halk ile çokluk arasında yaptığı ayrımla karşılaştırıldığında daha iyi anlaşılabilir. Ayrıca bu metinde, genelde monarşiyle ilişkilendirilen mutlaklık demokrasiye uygun görülmüş, tek kişinin veya sayıca az bir zümrenin iradesine bağlı bir devletin en kırılgan, en huzursuz, dolayısıyla güce ve mutlaklığa en uzak devlet olacağı savunulmuştur.

VII. Epistolae (Mektuplar) Spinoza’nın hayatına ve eserlerine ışık tutar. Bunlardan bir seçme ilk defa OP’de yayımlanmıştır. Ona dâhil edilmemiş ve sonradan keşfedilen mektuplar da vardır (örneğin mektup 15 1847’de, 12A 1975’te yayımlanmıştır). Bazı mektuplarsa özellikle ünlenmiştir (örneğin “sonsuz üzerine mektup” diye bilinen mektup 12 ve “kötülük mektupları” diye bilinen Spinoza-Blyenbergh yazışmaları). Tamamlanmamış İbranice Dilbilgisi Elkitabı dışındaki tüm eserler Türkçeye çevrilmiştir. Çağdaş uzmanlar, zamanında Spinoza’ya atfedilmiş olasılıklar hesabı ve gökkuşağı üzerine iki incelemenin ona ait olmadığını düşünür.

Etkiledikleri. Monizmi ve natüralizmi ateizmle ilişkilendirildiği için Spinoza uzun süre göz ardı edilmiştir. Özellikle TTP birçok reddiyenin hedefi olmuştur. Bu durum Alman Aydınlanması ve İdealizmiyle değişmiş, Panteizm Kavgası’yla olumlayıcı ya da eleştirel yorumlar daha nitelikli bir düzeye yükselmiştir. Feuerbach ve Marx gibi Alman materyalistlerince de okunan Spinoza’nın etkisi Sovyet Felsefesine uzanmış, Althusser aracılığıyla Fransa’ya taşınmıştır. Burada Macherey, Matheron ve Deleuze gibi filozoflarca alımlanmış ve Negri aracılığıyla yeniden Marksizmle ilişkilendirilmiştir. Günümüzde feministler, yeni materyalistler ve posthümanistler, Spinozacılıktan beslenmeye devam etmektedir. Kendisi bu konuda yazmamışsa da sanatı (özellikle edebiyatı) en çok etkileyen filozoflardandır.

KAYNAKÇA

Spinoza, Benedictus. Anlama Yetisinin Düzeltilmesi Üzerine İnceleme (TIE). Çeviren Emine Ayhan. Ankara: Dost, 2015.

Spinoza, Benedictus. Tanrı, İnsan ve İnsanın Esenliği Üzerine Kısa İnceleme (KV). Çeviren Emine Ayhan. Ankara: Dost, 2015.

Spinoza, Benedictus. Descartes Felsefesinin İlkeleri (PP) ve Metafizik Düşünceler (CM). Çeviren Coşkun Şenkaya. Ankara: Dost, 2014.

Spinoza, Benedictus. Ethica. Çeviren Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Alfa, 2014.

Spinoza, Benedictus. Teolojik-Politik İnceleme (TTP). Çeviren Cemal Bâli Akal, Reyda Ergün. Ankara: Dost, 2008.

Spinoza, Benedictus. Politik İnceleme (TP). Çeviren Murat Erşen. Ankara: Doğu Batı, 2018.

Spinoza, Benedictus. Mektuplar. Çeviren Emine Ayhan. Ankara: Dost, 2014.

Yazar : Eylem CANASLAN (Kırklareli Üniversitesi)