tekçilik

[Alm. Monismus] [Fr. monisme] [İng. monism] [Es. T. vahdetiye]

1.(Genel olarak): Antik Yunancada μόνος (mónos) “tek” anlamına gelir. Monizm, Latince olarak ilk kez Christian Wolff tarafından kullanılmış bir terimdir. En genel anlamıyla tekçilik, tek bir temel gerçeklik veya tek bir nihai ilke bulunduğu yönündeki görüştür. Tekçilik görüşü, felsefe tarihinde (M.Ö. 5. yy.) Antik Yunan filozofu Parmenides’e kadar geriye uzanmaktadır. Günümüze ulaşan Fragmanlar’ında Parmenides’in varlığın bütünlüğünü, biricikliğini, tekliğini savunduğu görülür. Onun ardından Platon da Timaios diyaloğunda, ateş, hava, su ve toprak olarak dört bileşeni olsa da kosmos’un tekliğini vurgulamıştır. Açıkladığımız bu genel anlamıyla tekçilik varlığın nicel olarak tekliğini öne sürerken, töz tekçiliği nicel açıdan çokluğu dışlamamakla birlikte nitel bakımdan tek tözü esas alır.

2-(Ontolojik tekçilik ya da töz tekçiliği): Sergiledikleri çeşitlilik karşısında, var olanların aslında tek bir töz türüne dayandığını savunan ontolojik görüşlerin ortak adı. Bu ortak adlandırma altında birbirinden kökten farklı olabilen görüşler yer almaktadır. En dikkat çekici karşıtlık spiritüalist tekçilik ile materyalist tekçilik arasında söz konusudur. Spiritüalist tekçilik her şeyin altında yatan tözün, ruh, Geist, zihin, idea, vb. türde spiritüel bir yapıda olduğunu savunurken materyalist tekçilik bütün var olanları fiziksel veya maddi bir töze dayandırır. Spiritüalist tekçilik yaygın biçimde “idealizm” olarak da adlandırılmaktadır. Berkeley tipik bir spiritüalist tekçi filozoftur. Fransız materyalistlerinden De La Mettrie ise tekçiliğin maddeci kutbuna örnektir. Töz tekçiliğinin üçüncü bir versiyonu ise yansız tekçilik (İng. neutral monism) diye adlandırılmıştır. Russell kendi töz anlayışını da öyle nitelendirdiği yansız tekçilik adlandırmasını ilk kez kullanan yazarın H. M. Sheffer olduğunu nakleder. Spinoza, Hume ve James’in felsefelerinin yansız tekçi diye nitelendirilip nitelendirilemeyeceğine ilişkin kapsamlı bir tartışmaya Priest’ta rastlanır. Priest aynı eserinde, Russell’ın ve Peter Strawson’ın görüşlerini tipik yansız tekçi görüşler olarak değerlendirir. Russell kendi yansız tekçiliği bakımından, katılmadığı bazı yanlarına rağmen, öncelleri olarak James’i ve genel olarak Amerikan yeni gerçekçilerini anar: “Hem James hem de yeni gerçekçilere göre dünyanın hammaddesi ne zihinsel ne de maddidir, her ikisinin de kendisinden oluşturulduğu nötr hammaddedir” (2023: 23-24). Russell kendi olay ontolojisi açısından bakıldığında, sürekli değişen durumlarla birlikte kalıcı bir entite olarak töz kavramının, artık dünyaya uygulanamayacağı kanısındadır. Kendi yaklaşımının dünyayı tek bir içerikten, yani olaylardan ibaret görmesi nedeniyle “tekçi” olduğunu ekler. Russell olayların, psikolojinin perspektifinden “zihinsel” diye nitelendirilirken fiziğin perspektifinden “fiziksel” diye nitelendirildiğini, oysa onların kendi başlarına ise ne salt zihinsel ne de salt fiziksel olduğunu düşünür. Duyu-verilerimizin (İng. sense-data) zihinsel ve fiziksel tasvirler karşısında “nötr” olduğunu savunması bakımından, onun monizmi “yansız” karakterdedir. Russell’ın teorisi, yalnızca tek bir tür nihai gerçekliği, yani yansız olayları kabul etmesi itibariyle nitel bakımdan tekçidir; olayların çeşitliliğini kabul etmesi açısından ise nicel bakımdan çoğulcudur. Ontolojideki bir başka tekçilik versiyonunu ise Runes, eleştirel tekçilik (İng. critical monism) olarak anar ve bu adlandırmanın, savunduğu görüş için Harald Høffding tarafından yapıldığını; Danimarkalı bu düşünürün, bilinçli deneyim gibi gerçekliğin de içinde pek çok öğe olmasına rağmen tek olduğunu öne sürdüğünü aktarır.

3.(Epistemolojik tekçilik): Runes, çıkarımsal olmayan bilgiler açısından (algı, hafıza, vb.), bilginin nesnesinin (algılanan veya hatırlanan şeyin), bilginin verileriyle (duyu verileri, hafıza kayıtları, vb.) sayısal olarak aynı olduğunu öne süren teoriyi epistemolojik tekçilik (İng. epistemological monism) diye nitelendirmiştir.

4.(Zihin felsefesinde tekçilik): Zihin felsefesi bağlamında öne sürülen görüşlerin bir kısmı da tekçi karakterdedir. İdealist görüş, “fiziksel olan”ın, “zihinsel olan” ile açıklanabileceğini ve tek töz türünün zihinsel olduğunu savunur. İdealizmin, Leibniz’deki gibi psikovitalizm, Hegel ve Schopenhauer’daki gibi objektif idealizm, Berkeley’deki gibi sübjektif idealizm versiyonları mevcuttur. Materyalist görüşlerse, bu kez tam tersine, “zihinsel olan”ın, “fiziksel olan” ile açıklanabileceğini ve tek töz türünün fiziksel olduğunu öne sürer. Materyalizmin, Feyerabend ve Paul Churchland’teki gibi eleyici, Herbert Feigle ve J. J. C. Smart’taki gibi indirgemeci, Searle’deki gibi belirimci versiyonlarına rastlanır. Ayrıca, Donald Davidson tarafından geliştirilmiş bir diğer tekçi materyalizm versiyonu da kuraldışı tekçilik (İng. anomalous monism) diye anılmaktadır.

KAYNAKÇA

Parmenides. Fragmanlar. Çeviri ve notlar Kaan H. Ökten. İstanbul: Alfa yay., 2019.

Platon, Timaios. Çev. Furkan Akderin, İstanbul: Say yay., 2015.

Priest, Stephen. Zihin Üzerine Teoriler. Çev. Ayhan Dereko. İstanbul: Litera yay., 2018.

Runes, Dagobert D. (ed.). The Dictionary of Philosophy. New York: Philosophical Library, 1942.

Russell, Bertrand. (1951) An Outline of Philosophy. London: George Allen & Unwin LTD.-New York: The Macmillan company.

Russell, Bertrand. (2023) Zihnin Analizi, Çev. Halil Kayıkçı, Ahmet Özcan, Ankara: FOL yay.

Wolff, Christian. (1734) Psychologia rationalis. Erişim linki: https://archive.org/details/bub_gb_szJNAAAAMAAJ/page/26/mode/2up

Yazar : Atakan ALTINÖRS (Galatasaray Üniversitesi)